محمود خان صباى کاشانى: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حسین
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(خنثی‌سازی ویرایش 22186 توسط Z.rashid (بحث))
برچسب: خنثی‌سازی
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{جعبه اطلاعات شاعر و نویسنده
'''محمودخان صبای کاشانی''' (۱۲۲۸ ه.ق-۱۳۱۱ ه. ق) از شاعران قصیده سرای قرن سیزدهم هجری است. {{جعبه اطلاعات شاعر و نویسنده
| نام                    =محمود خان صباى کاشانى
| نام                    =محمودخان صباى کاشانى
| تصویر                  =Sabaaye kashani.jpg
| تصویر                  =Sabaaye kashani.jpg
| اندازه تصویر            =
| اندازه تصویر            =
خط ۷: خط ۷:
| زمینه فعالیت          =شعر و ادبیات
| زمینه فعالیت          =شعر و ادبیات
| ملیت                  =ایرانی
| ملیت                  =ایرانی
| تاریخ تولد            =1228 ه.ق
| تاریخ تولد            =۱۲۲۸ ه. ق
| محل تولد                =تهران
| محل تولد                =تهران
| والدین                =محمد حسین خان
| والدین                =محمد حسین خان
| تاریخ مرگ              =1311 ه.ق
| تاریخ مرگ              =۱۳۱۱ ه. ق
| محل مرگ                =
| محل مرگ                =
| علت مرگ                =
| علت مرگ                =
خط ۱۹: خط ۱۹:
|اتفاقات مهم            =
|اتفاقات مهم            =
| نام دیگر              =
| نام دیگر              =
|لقب                    =ملک الشعرا
|لقب                    =ملک‌الشعرا
|بنیانگذار              =
|بنیانگذار              =
| پیشه                  =
| پیشه                  =
خط ۴۶: خط ۴۶:
|امضا                  =
|امضا                  =
}}
}}
'''محمود خان صبای کاشانی''' (زاده 1228 ه.ق در تهران- درگذشته 1311 در تهران) از شاعران قصیده سرای قرن سیزدهم هجری است.
==زندگینامه==
==زندگینامه==


محمود خان صباى کاشانى فرزند محمد حسین خان<ref>عندلیب.</ref> کاشانى، نوه فتحعلى خان صبا از قصیده‌سرایان بنام قرن سیزدهم هجری (دوره ناصرى) بود. وى در تهران به دنیا آمد و در همان شهر نیز در سن 83 سالگى بدرود حیات گفت؛ اما به این دلیل که زادگاه جد او -فتحعلى خان صبا- در کاشان بوده از این‌ روى به کاشانى معروف شده است. وى علوم متداول زمانه خود را در محضر عموى دانشمندش -محمد قاسم خان فروغ- به کمال آموخت و در اواخر سلطنت محمد شاه قاجار <ref>1250-1264.</ref> به سمت پیشکارى اللّه قلی‌خان ایلخانى، والى بروجرد و لرستان و نواده دخترى فتحعلى شاه، برگزیده شد، سپس به دربار ناصر الدین شاه <ref>1264-1313.</ref> راه یافت و به لقب <ref>ملک الشعرایى.</ref> پدر و جد خود (ملک الشعرا) موسوم شد. محمود خان صبا در هنر پیکرتراشى، نقاشى، منبت‌کارى، خوشنویسى و موسیقى نیز از نوادر عصر خود به شمار مى‌رفت و هم اکنون نمونه‌هایى از تابلوهاى نقاشى او در موزه کاخ گلستان موجود مى‌باشد. <ref>دویست سخنور، ص 182 و 183.</ref>
محمودخان صباى کاشانى فرزند محمدحسین‌خان<ref>عندلیب.</ref> کاشانى، نوه فتحعلى‌خان صبا از قصیده‌سرایان قرن سیزدهم هجری (دوره ناصرى) بود. وى در تهران به دنیا آمد و در همان شهر نیز در سن 83 سالگى درگذشت؛ اما به این دلیل که زادگاه جد او، [[فتحعلی خان صبا|فتحعلى‌خان صبا]] در کاشان بوده از این‌ روى به کاشانى معروف شده‌است. وى علوم متداول زمانه خود را از عموی خود، محمدقاسم خان فروغ آموخت و در اواخر سلطنت محمدشاه قاجار به سمت پیشکارى اللّه قلی‌خان ایلخانى، والى بروجرد و لرستان و نواده دخترى فتحعلى شاه، برگزیده شد. وی سپس به دربار ناصرالدین شاه<ref>۱۳۱۳-۱۲۶۴.</ref> راه یافت و به لقب پدر و جد خود، ملک‌الشعرا موسوم شد. محمودخان صبا در هنر پیکرتراشى، نقاشى، منبت‌کارى، خوشنویسى و موسیقى فعالیت داشته‌است و هم اکنون نمونه‌هایى از تابلوهاى نقاشى او در موزه کاخ گلستان موجود است.<ref>دویست سخنور، ص ۱۸۲ و ۱۸۳.</ref>


==آثار==
==آثار==


وى از پیروان نهضت بازگشت ادبى بوده و قصاید خود را در سبک خراسانى سامان داده و شیوه سخنش به سبک فرخى سیستانى،عنصرى و منوچهرى دامغانى نزدیک است. قصاید او، سخته و پخته و در نهایت استوارى است. دیوان محمود خان نزدیک به 2600 بیت می‌باشد که گویا شاعر خود آن ابیات را برگزیده و بقیه را نابود کرده است. صرف‌ نظر از آثار معدود آیینى محمود خان صبا، ترکیب چهارده‌بند عاشورایى<ref>با تأثیرپذیرى از دوازده‌بند محتشم کاشانى بوده که هر بند آن سواى ابیات ارتباطى مابین آن‌ها، داراى هفت بیت و چهارده مصراع است.</ref> او از آثار موفق ماتمى در عصر قاجاریه به شمار مى‌رود و رویکرد امثال وى به واقعه کربلا، به روند مرثیه‌سرایى براى شهداى کربلا استمرار بخشیده است.  
وى از پیروان نهضت [[بازگشت ادبی|بازگشت ادبى]] بوده و قصاید خود را در سبک خراسانى سامان داده و شیوه سخنش به سبک فرخى سیستانى، عنصرى و منوچهرى دامغانى نزدیک است. دیوان محمودخان نزدیک به ۲۶۰۰ بیت است که گویا شاعر، خود آن ابیات را برگزیده و بقیه را نابود کرده‌است. صرف‌ نظر از آثار معدود آیینى محمودخان صبا، ترکیب چهارده‌بند [[عاشورا|عاشورایى]]<ref>با تأثیرپذیرى از دوازده‌بند محتشم کاشانى بوده که هر بند آن سواى ابیات ارتباطى مابین آن‌ها، داراى هفت بیت و چهارده مصراع است.</ref> او از آثار موفق ماتمى در عصر قاجاریه به شمار مى‌رود و رویکرد امثال وى به واقعه [[کربلا]]، به روند [[مرثیه|مرثیه‌]]<nowiki/>سرایى براى [[شهدای کربلا|شهداى کربلا]] اثر گزار بوده‌است.


===برگزیده اشعار===
==اشعار==


====چهارده‌بند عاشورایى====
===چهارده‌بند عاشورایى===


{{شعر}}
۱{{شعر}}{{ب| باز از افق هلال محرّم شد آشکار|وز غم نشست بر دل پیر و جوان غبار }}


{{ب| باز از افق، هلال محرم شد آشکار | وز غم نشست بر دل پیر و جوان غبار }}
{{ب| باز آتشی ز روی زمین گشت شعله‌ور|کافتاد از آن به خرمن هفت آسمان شرار }}


{{ب| باز آتشى ز روى زمین گشت شعله‌ور | کافتاد از آن به خرمن هفت آسمان شرار }}
{{ب| برخاست از زمین و زمان شور رستخیز|وز هر طرف علامت محشر شد آشکار }}


{{ب| برخاست از زمین و زمان، شور رستخیز | وز هرطرف، علامت محشر شد آشکار }}
{{ب| گفتی رسیده وقت که زیر و زبر شود|یکسر بنای محکم این نیلگون حصار }}


{{ب| گفتى رسیده وقت که زیر و زبر شود | یکسر بناى محکم این نیلگون حصار }}
{{ب| چون کشتی شکسته به دریای موج زن‌|روی زمین ز غلغله شد باز بی‌قرار }}


{{ب| چون کشتى شکسته به دریاى موج‌زن | روى زمین ز غلغله شد باز بیقرار }}
{{ب| کردند خاکیان همه از آهِ آتشین‌|تیری که کرد از جگر نه فلک گذار }}


{{ب| کردند خاکیان همه از آه آتشین | تیرى، که ترد از نه فلک گذار }}
{{ب| از حربگاه، اسب شهنشاه دین مگر|برگشت سوی خیمه دگر باره بی‌سوار }}


{{ب| از حربگاه، اسب شهنشاه دین مگر | برگشت سوى خیمه دگر باره بى‌سوار؟! }}
{{ب| پیرایه بخش چهره‌ی صبر و رضا حسین‌|سرمایه‌ی شفاعت روز جزا حسین }}
{{پایان شعر}}


{{ب| پیرایه بخش چهره صبر و رضا: حسین | سرمایه شفاعت روز جزا: حسین }}
۲
{{شعر}}{{ب| روزی که دست خویش قضا بر قلم نهاد|بر آل مصطفی به شهادت رقم نهاد }}


{{ب| روزى که دست خویش قضا بر قلم نهاد | بر آل مصطفى، ز شهادت رقم نهاد }}
{{ب| بر عترت رسول پس از رحلت رسول‌|کرد آنچه کرد، آن که بنای ستم نهاد }}


{{ب| بر عترت رسول، پس از رحلت رسول | کرد آن چه کرد، آن‌که بناى ستم نهاد }}
{{ب| بنیاد بارگاه سلیمان به باد داد|دیو پلید، پای چو بر تخت جم نهاد }}


{{ب| بنیاد بارگاه سلیمان به باد داد | دیو پلید، پاى چو بر تخت جم نهاد }}
{{ب| پس آسمان ز واقعه‌ی سبط مصطفی‌|بر هردلی که بود، دو صد داغ غم نهاد }}


{{ب| بس آسمان ز واقعه سبط مصطفى | بر هر دلى که بود، دو صد داغ غم نهاد }}
{{ب| بر قبه‌ی فلک غم و اندوه زد عَلَم‌|روزی که او به دست برادر عَلَم نهاد }}


{{ب| بر قبه فلک، غم و اندوه زد علم | روزى که او به دست برادر علم نهاد }}
{{ب| آتش ز سوز اهل حرم در جهان گرفت‌|چون رخ گه وداع به سوی حرم نهاد }}


{{ب| آتش ز سوز اهل حرم در جهان گرفت | چون رخ گه وداع به سوى حرم نهاد }}
{{ب| رفت از هجوم غم قدم آسمان ز جای‌|تنها چو او به عرصه‌ی میدان قدم نهاد }}


{{ب| رفت از هجوم غم، قدم آسمان ز جاى | تنها چو او به عرصه میدان قدم نهاد }}
{{ب| ای کاش دل شدی ز غم او چو بحر خون‌|وز دیده قطره‌قطره به حسرت شدی برون }}
{{پایان شعر}}


{{ب| اى کاش دل شدى ز غم او چو بحر خون | وز دیده، قطره قطره به حسرت شدى برون }}


{{ب| در کربلا چو وقت جهاد و غزا رسید | دور طرب سرآمد و، روز عزا رسید }}
۳
{{شعر}}{{ب| در کربلا چو وقت جهاد و غزا رسید|دور طرب سر آمد و روز عزا رسید }}


{{ب| از کوفه، خیل فتنه گروه از پس گروه | بر قصد کینه خلف مرتضى رسید }}
{{ب| از کوفه خیل فتنه گروه از پس گروه‌|بر قصد کینه‌ی خلف مرتضی رسید }}


{{ب| لبریز کرد ساقى دوران پیاله را | چون دور غم به خامس آل عبا رسید }}
{{ب| لبریز کرد ساقی دوران پیاله را|چون دور غم به [[خامس آل عبا]] رسید }}


{{ب| از عاشقان نگفت کسى درگه الست | چون او «بلى» چو وقت قبول بلا رسید }}
{{ب| از عاشقان نگفت کسی درگه الست‌|چون او بلی چو وقت قبول «بلا» رسید }}


{{ب| در خیمه حرم ز جفا آتشى زدند | کز صحن ارض، دود به سقف سما رسید }}
{{ب| در خیمه‌ی حرم ز جفا آتشی زدند|کز صحن ارض دود به سقف سما رسید }}


{{ب| فریاد الغیاث حریمش ز خیمه‌گاه | تا پیش پردۀ حرم کبریا رسید }}
{{ب| فریاد «الغیاث» حریمش ز خیمه‌گاه‌|تا پیش پرده‌ی حرم کبریا رسید }}


{{ب| از غم رسید ناله یثرب به کربلا | چون سوى یثرب این خبر از کربلا رسید }}
{{ب| از غم رسید ناله‌ی یثرب به کربلا|چون سوی یثرب این خبر از کربلا رسید }}


{{ب| آه از دمى که با غم دل، شهریار دین | گفتا به خواهر، ار ره مهر و وفا چنین }}
{{ب| آه از دمی که با غم دل شهریار دین‌|گفتا به خواهر از ره مهر و وفا چنین:  }}
{{پایان شعر}}


{{ب| اى خواهر! از برت چو به فردا جدا شوم | در خون خویش، غرقه به دشت بلا شوم }}


{{ب| چون گل مکن ز دورى من چاک، پیرهن | چون از برت روانه چو باد صبا شوم }}
۴
{{شعر}}{{ب| «ای خواهر از برت چو به فردا جدا شوم‌|در خون خویش غرقه به دشت بلا شوم }}


{{ب| مخراش روى خویش و مکن موى خود، که من | شرمنده پیش بارگه کبریا شوم }}
{{ب| چون گل مکن ز دوری من چاک پیرهن‌|چون از برت روانه چو باد صبا شوم }}


{{ب| روشن شود دو چشم پیمبر به روز حشر | گر زیر سم اسب عدو، توتیا شوم }}
{{ب| مخراش روی خویش و مکن موی خود که من‌|شرمنده پیش بارگه کبریا شوم }}


{{ب| ترسم ز سوى عرش رسد آیت بدا | بگذار تا به کام دل خود فدا شوم }}
{{ب| روشن شود دو چشم پیمبر به روز حشر|گر زیر سمّ اسب عدو توتیا شوم }}


{{ب| گرد آر کودکان مرا نزد خود، چو من | فردا ز زین اسب به میدان جدا شوم }}
{{ب| ترسم ز سوی عرش رسد آیت بدا <ref>بدا (بداء): ظاهر شدن، پیدا شدن رأی دیگری در امری، ایجاد رأیی برای خالق به جز آنچه که قبلًا اراده‌ی وی بر آن تعلّق گرفته بود. (آیت بدا) اشاره است به آیه‌ی ۳۹ سوره رعد «یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ» خداوند هر چه را بخواهد محو و هر چه را بخواهد اثبات می‌کند و امّ الکتاب نزد اوست.</ref> |بگذار تا به کام دل خود فدا شوم }}


{{ب| رفتند مادر و پدر و جد من ز پیش | من هم پى زیارتشان از قفا شوم }}
{{ب| بردار کودکان مرا نزد خود چو من‌|فردا ز زین اسب به میدان جدا شوم }}


{{ب| زینب چو این شنید به سر برفشاند خاک | از دست و کرد بر تن خود جامه چاک چاک }}
{{ب| رفتند مادر و پدر و جدّ من ز پیش‌|من هم پی زیارتشان از قفا شوم» }}


{{ب| چون شاه دین به عزم شهادت سوار شد | چشم ملک به عرش برین اشکبار شد }}
{{ب| زینب چو این شنید به سر برفشاند خاک‌|زد دست و کرد بر تن خود جامه چاک‌چاک  }}
{{پایان شعر}}


{{ب| خورشید همچو طشت پر از خون طلوع کرد | هول قیامت از همه سو آشکار شد }}


{{ب| ابر بلا برآمد و، بر خاک خون گریست | باد فنا وزید و، هوا پرغبار شد }}
۵
{{شعر}}{{ب| چون شاه دین به عزم شهادت سوار شد|چشم ملک به عرش برین اشکبار شد }}


{{ب| حورا چو گل به خلد برین، جامه بردرید | رضوان، دلش چو لاله ز غم داغدار شد }}
{{ب| خورشید همچو طشت پر از خون گریست‌|هول قیامت از همه سو آشکار شد }}


{{ب| از دود آه پردگیان، چرخ شد سیاه | وز خون، زمین ماریه چون لاله‌زار شد }}
{{ب| ابر بلا برآمد و بر خاک خون گریست‌|باد فنا وزید و هوا پرغبار شد }}


{{ب| گویا ز پرده، دختر زهرا برون دوید | زهرا به خلد، از غم دل بیقرار شد }}
{{ب| حورا چو گل به خلد برین جامه بردرید|رضوان دلش چو لاله ز غم داغدار شد }}


{{ب| اسبى که بود سبط پیمبر بر او سوار | ناگاه سوى خیمه روان، بى‌سوار شد }}
{{ب| از دود آه پردگیان چرخ شد سیاه‌|وز خون زمین ماریه چون لاله‌زار شد }}


{{ب| آمد به سوى خیمه چو با زین واژگون | از دیده سپهر ز اندُه چکید خون }}
{{ب| گریان ز پرده دختر زهرا برون دوید|زهرا به خلد از غم دل بی‌قرار شد }}


{{ب| چون شاه دین به خاک درآمد ز پشت زین | بنهاد روى خویش به شکرانه بر زمین }}
{{ب| اسبی که بود سبط پیمبر بر او سوار|ناگاه سوی خیمه روان بی‌سوار شد }}


{{ب| ابرى ندید بر سر آن دشت، غیر تیغ! | قصدى نیافت در دل آن قوم، غیر کین }}
{{ب| آمد به سوی خیمه چو با زین واژگون‌|از دیده‌ی سپهر ز اندُه چکید خون  }}
{{پایان شعر}}


{{ب| هر جا فکنده دید، گلى یاسمین عذار | هر سو فتاده یافت، مهى مشترى جبین }}


{{ب| بر صبر او، ز جمله کرّوبیان قدس | برخاست در صوامع افلاک، آفرین }}
۶
{{شعر}}{{ب| چون شاه دین به خاک درآمد ز پشت زین‌|بنهاد روی خویش به شکرانه بر زمین }}


{{ب| خاکى که غرقه گشت به خون گلوى او | بردند بهر غالیه موى حور عین }}
{{ب| ابری ندید بر سر آن دشت، غیر تیغ‌|قصدی نیافت در دل آن قوم، غیر کین }}


{{ب| از داس کوفیان جفاپیشه، شد تهى | باغ نبى ز لاله و شمشاد و یاسمین }}
{{ب| هرجا فکنده دید گلی یاسمین عذار|هر سو فتاده یافت مهی مشتری جبین }}


{{ب| بگریست وحش و طیر بر آن جم، کزو ربود | دیو پلید شوم، هم انگشت و هم نگین }}
{{ب| بر صبر او ز جمله‌ی کروبیّان قدس‌|برخاست در صوامع افلاک آفرین }}


{{ب| گفتى رسیده وقت که عالم شود خراب | وز باد قهر، کشته شود شمع آفتاب }}
{{ب| خاکی که غرقه گشت به خون گلوی او|بردند بهر غالیه <ref>غالیه: بوی خوشی است مرکب از مشک و عنبر و جز آن به رنگ سیاه که موی را بدان خضاب کنند.</ref> موی حور عین }}
{{ب| از داس کوفیان جفا پیشه شد تهی‌|باغ نبی ز لاله و شمشاد و یاسمین }}


{{ب| چون اهل کوفه دامن کین بر میان زدند | دامن بر آتش غم خلق جهان، زدند }}
{{ب| بگریست وحش و طیر بر آن جسم کزو ربود|دیو پلید شوم هم انگشت و هم نگین }}


{{ب| چون هاله، گرد ماه به یکباره اهل بیت | صف حلقه‌وار گرد امام زمان زدند }}
{{ب| گفتی رسیده وقت که عالم شود خراب‌|وز باد قهر کشته شود شمع آفتاب  }}
{{پایان شعر}}


{{ب| از کوفیان چو آب طلب کرد، در جواب | تیر سه شعبه‌اش ز جفا بر دهان زدند }}


{{ب| کردند حلق کودک او را، نشان تیر | تیر جفا چگونه ببین بر نشان زدند! }}
۷
{{شعر}}{{ب| چون اهل کوفه دامن کین بر میان زدند|دامن بر آتش غم خلق جهان زدند }}


{{ب| خستند بوسه‌گاه نبى را به تیغ تیز | وز کین، سر مبارک او بر سنان زدند }}
{{ب| چون هاله گرد ماه به یکباره اهل بیت‌|صف حلقه‌وار گرد امام زمان زدند }}


{{ب| در خیمه‌اش به کینه زدند آتشى چنان | کز او شرر به خرمن هفت آسمان زدند }}
{{ب| از کوفیان چو آب طلب کرد، در جواب‌|تیر سه شعبه‌اش ز جفا بر دهان زدند }}


{{ب| آواز الفراق برآمد ز کشتگان | چون بانگ الرحیل بر آن کاروان زدند }}
{{ب| کردند حلق کودک او را نشان تیر|تیر جفا چگونه ببین بر نشان زدند }}


{{ب| بود از نفاق، چون که سرشت و نهادشان | گفتى که نیست نام پیمبر به یادشان! }}
{{ب| خستند بوسه‌گاه نبی را به تیغ تیز|وز کین سر مبارک او بر سنان زدند }}


{{ب| بگذشت سوى معرکه چون خواهر حسین | در بر کشید غرقه به خون پیکر حسین }}
{{ب| در خیمه‌اش به کینه زدند آتشی چنان‌|کز او شرر به خرمن هفت آسمان زدند }}


{{ب| زد نعره‌اى، کزو جگر آسمان شکافت | از مهر لب نهاد بر حنجر حسین }}
{{ب| آواز «الفراق» برآمد ز کشتگان‌|چون بانگ «الرحیل» بر آن کاروان زدند }}


{{ب| پس گفت: اى گروه! چه گویید در جواب | خواهد چو داد ما ز شما داور حسین؟! }}
{{ب| بود از نفاق چونکه سرشت و نهادشان‌|گفتی که نیست نام پیمبر به یادشان }}
{{پایان شعر}}


{{ب| جنبان شود زمین قیامت ز اضطراب | گیرد چو ساق عرش علا، مادر حسین }}


{{ب| گریان شود ز جن و ملک چون به روز حشر | گیرد به گریه دامن جد، دختر حسین }}
۸
{{شعر}}{{ب| بگذشت سوی معرکه چون خواهر حسین‌|در برکشید غرقه به خون پیکر حسین }}


{{ب| عهد نبى، مودت قربى مگر نبود؟ | گردید پس جدا ز چه از تن سر حسین؟ }}
{{ب| زد نعره‌ای کز او جگر آسمان شکافت‌|از مهر لب نهاد چو بر حنجر حسین  }}


{{ب| داغى بنا شد این که رود سوز او برون | تا روز حشر، از جگر خواهر حسین }}
{{ب| پس گفت: کای گروه چه گویید در جواب‌|خواهد چو دادِ ما ز شما داور حسین؟ }}


{{ب| بگذشت آن چه بر دل زینب ز درد و غم | بگذشتى ار به کوه، فرو ریختى ز هم }}
{{ب| جنبان شود زمین قیامت ز اضطراب‌|گیرد چو ساق عرشِ علا مادر حسین }}


{{ب| در دشت کین، سکینه چو بر شاه دین گریست | برخاست شورشى که زمان و زمین گریست }}
{{ب| گریان شود جن و ملک چون به روز حشر|گیرد به گریه دامن جد، دختر حسین }}


{{ب| گریان شدند یکسره کروبیان قدس | کرسى به لرزه آمد و، عرش برین گریست }}
{{ب| اجر نبی مودّت قُربی مگر نبود|گردید پس جدا ز چه از تن سر حسین }}


{{ب| ابلیس شد ز کرده پشیمان و شرمناک | جبریل ناله کرد و، رسول امین گریست }}
{{ب| داغی نباشد اینکه رود سوز او برون‌|تا روز حشر از جگر خواهر حسین }}


{{ب| بر آسمان، فرشته ز غم جامه چاک کرد | وز سوز دل به خلد برین حور عین گریست }}
{{ب| بگذشت آنچه بر دل زینب ز درد و غم‌|بگذشتی ار به کوه فرو ریختی ز هم }}
{{پایان شعر}}


{{ب| اسبان به زیر زین و، ستوران به زیر بار | از درد هر که بود در آن دشت کین، گریست }}


{{ب| از تاب خشم، آتش دوزخ زبانه زد | بر خود، جهان ز بیم جهان‌آفرین گریست }}
۹
{{شعر}}{{ب| در دشت کین سکینه چو بر شاه دین گریست‌|برخاست شورشی که زمان و زمین گریست }}


{{ب| شد لاله‌رنگ، روى زمین چون گه وداع | از سوز دل بر آن تن چون یاسمین گریست }}
{{ب| گریان شدند یکسره کروبیّان قدس‌|کرسی به لرزه آمد و عرش برین گریست }}


{{ب| پس گفت: اى پدر!ز چه در خاک خفته‌اى؟ | بى‌سر به خاک، با تن صد چاک خفته‌اى؟ }}
{{ب| ابلیس شد ز کرده پشیمان و شرمناک‌|جبریل ناله کرد و رسول امین گریست }}


{{ب| آن تن که بود دامن زهراش، جایى خواب | عریان فتاده بود سه روز اندر آفتاب }}
{{ب| بر آسمان فرشته ز غم جامه چاک کرد|وز سوز دل به خلد برین حور عین گریست }}


{{ب| ز آن لعل لب، که آب حیات رسول بود | کردند کوفیان جفاپیشه، منع آب }}
{{ب| اسبان به زیر زین و ستوران به زیر بار|از درد هر که بود در آن دشت کین گریست }}


{{ب| چون آب، بهر کودک بى‌شیر خویش خواست | از کینه جز به تیر ندادش کسى جواب }}
{{ب| از تاب خشم، آتش دوزخ زبانه زد|بر خود جهان ز بیم جهان آفرین گریست }}


{{ب| روزى که خلق، جمله برآرند سر ز خاک | بر دست‌ها گرفته ز اعمال خود، کتاب }}
{{ب| چون لاله رنگ روی زمین چون گه وداع‌|از سوز دل بر آن تن چون یاسمین گریست }}


{{ب| سیماب‌وار، لرزه به عرش برین فتد | چون از پس سرادق عزت رسد خطاب }}
{{ب| پس گفت: «ای پدر ز چه بر خاک خفته‌ای‌|بی‌سر به خاک با تن صد چاک خفته‌ای؟»  }}
{{پایان شعر}}


{{ب| افکنده انبیا همه از بیم سر به زیر | در کوه و دشت، زلزله از هیبت عتاب }}


{{ب| با نامه سیه چه بود عذر آن گروه | آیند سرافکنده چو در موقف حساب؟ }}
۱۰
{{شعر}}{{ب| آن تن که بود دامن زهراش جای خواب‌|عریان فتاده بود سه روز اندر آفتاب }}


{{ب| ترسم که دست خویش چو زهرا به سر زند | دوزخ به خشم آید و، بر خشک و تر زند }}
{{ب| زان لعل لب که آب حیات رسول بود|کردند کوفیان جفا پیشه منع آب }}


{{ب| چون سوى شام، قافله کربلا شدند | گفتى ز شهر غم به دیار بلا شدند }}
{{ب| چون آب بهر کودک بی‌شیر خویش خواست‌|از کینه جز به تیر ندادش کسی جواب }}


{{ب| فریاد الوداع، برآمد ز اهل بیت | در قتلگاه از شهدا چون جدا شدند }}
{{ب| روزی که خلق جمله برآرند سر ز خاک‌|بر دست‌ها گرفته ز اعمال خود کتاب }}


{{ب| سرها ز تن شدند به فرسنگها جدا | بر عزم ره، روانه چو قوم دغا شدند }}
{{ب| سیماب وار لرزه به عرش برین فتد|چون از پس سرادق عزّت رسد خطاب }}


{{ب| سرها، مسافر سفر عسقلان و شام | تنها، مجاور حرم کربلا شدند }}
{{ب| افکنده انبیا همه از بیم سر به زیر|در کوه و دشت لرزه از هیبت عتاب }}


{{ب| سرها ز پیش و، پرده‌نشینان احمدى | بر ناقه برهنه، روان از قفا شدند }}
{{ب| با نامه‌ی سیه چه بود عذر آن گروه‌|آیند سرافکنده چو در موقف حساب }}


{{ب| طفلان، که نازشان پدر از مهر مى‌کشید | لرزان، ز تازیانه اهل جفا شدند }}
{{ب| ترسم که دست خویش چو زهرا بر سر زند|دوزخ به خشم آید و بر خشک و تر زند }}
{{پایان شعر}}


{{ب| در کوچه‌هاى شام، اسیران بسته دست | خونین جگر ز طعنه هر ناسزا شدند }}
۱۱
{{شعر}}{{ب| چون سوی شام قافله‌ی کربلا شدند|گفتی ز شهر غم به دیار بلا شدند }}


{{ب| از جور شام، خرمن ایمان به باد رفت | یکباره، دین احمد مرسل ز یاد رفت }}
{{ب| فریاد «الوداع» برآمد ز اهل بیت‌|در قتلگاه از شهدا چون جدا شدند }}


{{ب| چون زد سموم کین به گلستان مصطفى | بر خاک ریخت، لاله و ریحان مصطفى }}
{{ب| سرها ز تن شدند به فرسنگ‌ها جدا|بر عزم ره روانه چو قوم دغا شدند  }}


{{ب| تاریک ماند محفل ایمان، چو کشته شد | از باد کینه، شمع شبستان مصطفى }}
{{ب| سرها، مسافر سفر عسقلان <ref>عسقلان: شهری در شامات که به آن «عروس‌الشام» نیز می‌گفته‌اند.</ref> و شام‌|تن‌ها، مجاور حرم کربلا شدند }}


{{ب| دادند اجر و مزد نبى را به تیغ تیز | کردند خوش تلافى احسان مصطفى! }}
{{ب| سرها ز پیش و پرده‌نشیان احمدی‌|بر ناقه‌ی برهنه روان از قفا شدند }}


{{ب| داس عناد و، تیشه بیداد ناکسان | نگذاشت سرو و گل به گلستان مصطفى }}
{{ب| طفلان که نازشان پدر از مهر می‌کشید|لرزان ز تازیانه‌ی اهل جفا شدند }}


{{ب| کردند این معامله با عترت از چه روى؟ | با امت این نبود چو پیمان مصطفى }}
{{ب| در کوچه‌های شام اسیران بسته دست‌|خونین جگر ز طعنه‌ی هر ناسزا شدند }}


{{ب| ترسم که دست خلق به یکباره زین گناه | گردد جدا ز گوشه دامان مصطفى }}
{{ب| از جور شام خرمن ایمان به باد رفت‌|یکباره دین احمد مرسل ز یاد رفت  }}
{{پایان شعر}}


{{ب| تا بود این جهان، به جهان این بلا نبود | درد و غمى، چو درد و غم کربلا نبود }}


{{ب| در موقف حساب، چو وقت جزا شود | در پیشگاه عدل ندانم چه‌ها شود؟! }}
۱۲
{{شعر}}{{ب| چون زد سَموم <ref>سموم: باد گرم، باد زهرآگین.</ref> کین به گلستان مصطفی‌|بر خاک ریخت لاله و ریحان مصطفی }}


{{ب| آه از دمى که پیش ترازوى عدل و داد | روز نشور، عرض صواب و خطا شود }}
{{ب| تاریک ماند محفل ایمان چو کشته شد|از باد کینه شمع شبستان مصطفی }}


{{ب| دوزخ شود ز آتش غیرت چو حمله‌ور | ترسم عنانش از کف مالک، <ref>نام فرشته موکل دوزخ.</ref> رها شود }}
{{ب| زینب درید جامه چو گل چون به چوب کین‌|کردند خسته غنچه‌ی خندان مصطفی }}


{{ب| زهرا چو دادخواه شود، تا به پاى عرش | روى زمین چو لجه خون از بکا شود }}
{{ب| دادند اجر و مزد نبی را به تیغ و تیر|کردند خوش تلافی احسان مصطفی }}


{{ب| خیزد ز خاک با تن بى‌سر چو شاه دین | بر پا دوباره، واقعه کربلا شود! }}
{{ب| داس عناد و تیشه‌ی بیداد ناکسان‌|نگذاشت سرو و گل به گلستان مصطفی }}


{{ب| ترسم که روز حشر به یکباره ز این گناه | دست جهان ز دامن رحمت جدا شود }}
{{ب| کردند این معامله با عترت از چه روی‌|با امت این نبود چو پیمان مصطفی }}


{{ب| محشر به هم برآید، از هیبت عتاب | جبریل، بهر چاره سوى مصطفى شود }}
{{ب| ترسم که دست خلق به یکباره زین گناه‌|گردد جدا ز گوشه‌ی دامان مصطفی }}


{{ب| آیا جواب چیست در آن روز پربلا؟ | پرسند چون ز خون شهیدان کربلا }}
{{ب| تا بوده این جهان به جهان این بلا نبود|درد و غمی چو درد و غم کربلا نبود  }}
{{پایان شعر}}
 
 
۱۳
{{شعر}}{{ب| در موقف حساب چو وقت جزا شود|در پیشگاه عدل ندانم چه‌ها شود }}
 
{{ب| آه از دمی که پیش ترازوی عدل و داد|روز نشور عرضِ صواب و خطا شود }}
 
{{ب| دوزخ شود ز آتش غیرت چو حمله‌ور|ترسم عنانش از کف مالک رها شود }}
 
{{ب| زهرا چو دادخواه شود تا به پای عرش‌|روی زمین چو لُجّه‌ی <ref>لجّه: میان دریا، عمیق‌ترین نقطه‌ی دریا.</ref> خون از بُکا <ref>بکا: بکاء: گریه، گریه کردن.</ref> شود }}
 
{{ب| خیزد ز خاک با تن بی‌سر چو شاه دین‌|بر پا دوباره واقعه‌ی کربلا شود }}
 
{{ب| ترسم که روز حشر به یکباره زین گناه‌|دست جهان ز دامن رحمت جدا شود }}
 
{{ب| محشر به هم برآید و از هیبت عتاب‌|جبریل بهر چاره سوی مصطفی شود }}
 
{{ب| آیا جواب چیست در آن روز پربلا|پرسند چون ز خون شهیدان کربلا؟  }}
{{پایان شعر}}


{{ب| گر در زمانه، واقعه کربلا نبود | معلوم، عیار رضا نبود }}


{{ب| سبطى چنین براى فدا گر نبى نداشت | آسان به او شفاعت روز جزا نبود }}
۱۴
{{شعر}}{{ب| گر در زمانه واقعه‌ی کربلا نبود|معلوم، قدر صبر و عیار رضا نبود }}


{{ب| بر صابران چو عرض بلا شد، به غیر او | کس را قبول واقعه کربلا نبود }}
{{ب| سبطی چنین برای فدا گر نبی نداشت‌|آسان بر او شفاعت روز جزا نبود }}


{{ب| غیر از درون قبه او، جایى از شرف | مخصوص از براى قبول دعا نبود }}
{{ب| بر صابران چو عرض بلا شد به غیر او|کس را قبول واقعه‌ی کربلا نبود }}


{{ب| زینب نمى‌کشید اگر ناله از جگر | در گنبد سپهر برین این صدا نبود }}
{{ب| غیر از درون قبه‌ی او جایی از شرف‌|مخصوص از برای قبول دعا نبود }}


{{ب| حقا که این معامله با عترت رسول | از این و آن ز بعد پیمبر، روا نبود }}
{{ب| زینب نمی‌کشید اگر ناله از جگر|در گنبد سپهر برین این صدا نبود }}


{{ب| کى بر فلک درخت شقاوت کشید سر؟ | گر زیر خاک، تخم جفا ز ابتدا نبود }}
{{ب| حقّا که این معامله با عترت رسول‌|از این و آن ز بعد پیمبر روا نبود }}


{{ب| آید کجا ز عهده این درد و غم برون؟ | چشم زمانه بارد اگر تا حشر، خون <ref>دیوان محمود خان ملک الشعراى صبا، به تصحیح وحید دستگیرى، ضمیمه سال بیست و سوم مجله ارمغان، سال 1329.</ref> }}
{{ب| کی بر فلک درخت شقاوت کشید سر|گر زیر خاک تخم جفا ز ابتدا نبود }}


{{ب| آید کجا ز عهده‌ی این درد و غم برون‌|چشم زمانه بارد اگر تا به حشر خون <ref>مجله‌ی ارمغان، ضمیمه‌ی سال ۲۳، ص ۸۱۵- ۸۲۰ به نقل از دیوان محمود خان ملک الشعرای صبا.</ref> }}
{{پایان شعر}}
{{پایان شعر}}


==منابع==
==منابع==


*[[دانشنامه‌ شعر عاشورایی‌ انقلاب‌ حسینی‌ در شعر شاعران‌ عرب‌ و عجم‌|دانشنامه‌ی شعر عاشورایی، محمدزاده، ج‌ ص: 946-951.]]
*[[دانشنامه‌ شعر عاشورایی‌ انقلاب‌ حسینی‌ در شعر شاعران‌ عرب‌ و عجم‌|دانشنامه‌ی شعر عاشورایی، محمدزاده، ج‌ ۲، ص: ۹۴۶-۹۵۱.]]
*[[کاروان شعر عاشورا|محمد علی مجاهدی، کاروان شعر عاشورا، زمزم هدایت، ج ص 390-396.]]
*[[کاروان شعر عاشورا|محمدعلی مجاهدی، کاروان شعر عاشورا، زمزم هدایت، ج ۱، ص ۳۹۰-۳۹۶.]]


==پی نوشت==
==پی نوشت==


[[رده:شاعران]]
[[رده:شاعران]]
<references />
<references />{{شاعران}}
[[رده:شاعران قرن سیزدهم]]
[[رده:شاعران فارسی زبان]]
[[رده:شاعران ایرانی]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۶ فوریهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۱۱:۵۳

محمودخان صبای کاشانی (۱۲۲۸ ه.ق-۱۳۱۱ ه. ق) از شاعران قصیده سرای قرن سیزدهم هجری است.

محمودخان صباى کاشانى
Sabaaye kashani.jpg
زمینهٔ کاری شعر و ادبیات
زادروز ۱۲۲۸ ه. ق
تهران
پدر و مادر محمد حسین خان
مرگ ۱۳۱۱ ه. ق
ملیت ایرانی
لقب ملک‌الشعرا
سبک نوشتاری خراسانى

زندگینامه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

محمودخان صباى کاشانى فرزند محمدحسین‌خان[۱] کاشانى، نوه فتحعلى‌خان صبا از قصیده‌سرایان قرن سیزدهم هجری (دوره ناصرى) بود. وى در تهران به دنیا آمد و در همان شهر نیز در سن 83 سالگى درگذشت؛ اما به این دلیل که زادگاه جد او، فتحعلى‌خان صبا در کاشان بوده از این‌ روى به کاشانى معروف شده‌است. وى علوم متداول زمانه خود را از عموی خود، محمدقاسم خان فروغ آموخت و در اواخر سلطنت محمدشاه قاجار به سمت پیشکارى اللّه قلی‌خان ایلخانى، والى بروجرد و لرستان و نواده دخترى فتحعلى شاه، برگزیده شد. وی سپس به دربار ناصرالدین شاه[۲] راه یافت و به لقب پدر و جد خود، ملک‌الشعرا موسوم شد. محمودخان صبا در هنر پیکرتراشى، نقاشى، منبت‌کارى، خوشنویسى و موسیقى فعالیت داشته‌است و هم اکنون نمونه‌هایى از تابلوهاى نقاشى او در موزه کاخ گلستان موجود است.[۳]

آثار[ویرایش | ویرایش مبدأ]

وى از پیروان نهضت بازگشت ادبى بوده و قصاید خود را در سبک خراسانى سامان داده و شیوه سخنش به سبک فرخى سیستانى، عنصرى و منوچهرى دامغانى نزدیک است. دیوان محمودخان نزدیک به ۲۶۰۰ بیت است که گویا شاعر، خود آن ابیات را برگزیده و بقیه را نابود کرده‌است. صرف‌ نظر از آثار معدود آیینى محمودخان صبا، ترکیب چهارده‌بند عاشورایى[۴] او از آثار موفق ماتمى در عصر قاجاریه به شمار مى‌رود و رویکرد امثال وى به واقعه کربلا، به روند مرثیه‌سرایى براى شهداى کربلا اثر گزار بوده‌است.

اشعار[ویرایش | ویرایش مبدأ]

چهارده‌بند عاشورایى[ویرایش | ویرایش مبدأ]

۱

باز از افق هلال محرّم شد آشکار وز غم نشست بر دل پیر و جوان غبار
باز آتشی ز روی زمین گشت شعله‌ور کافتاد از آن به خرمن هفت آسمان شرار
برخاست از زمین و زمان شور رستخیز وز هر طرف علامت محشر شد آشکار
گفتی رسیده وقت که زیر و زبر شود یکسر بنای محکم این نیلگون حصار
چون کشتی شکسته به دریای موج زن‌ روی زمین ز غلغله شد باز بی‌قرار
کردند خاکیان همه از آهِ آتشین‌ تیری که کرد از جگر نه فلک گذار
از حربگاه، اسب شهنشاه دین مگر برگشت سوی خیمه دگر باره بی‌سوار
پیرایه بخش چهره‌ی صبر و رضا حسین‌ سرمایه‌ی شفاعت روز جزا حسین

۲

روزی که دست خویش قضا بر قلم نهاد بر آل مصطفی به شهادت رقم نهاد
بر عترت رسول پس از رحلت رسول‌ کرد آنچه کرد، آن که بنای ستم نهاد
بنیاد بارگاه سلیمان به باد داد دیو پلید، پای چو بر تخت جم نهاد
پس آسمان ز واقعه‌ی سبط مصطفی‌ بر هردلی که بود، دو صد داغ غم نهاد
بر قبه‌ی فلک غم و اندوه زد عَلَم‌ روزی که او به دست برادر عَلَم نهاد
آتش ز سوز اهل حرم در جهان گرفت‌ چون رخ گه وداع به سوی حرم نهاد
رفت از هجوم غم قدم آسمان ز جای‌ تنها چو او به عرصه‌ی میدان قدم نهاد
ای کاش دل شدی ز غم او چو بحر خون‌ وز دیده قطره‌قطره به حسرت شدی برون


۳

در کربلا چو وقت جهاد و غزا رسید دور طرب سر آمد و روز عزا رسید
از کوفه خیل فتنه گروه از پس گروه‌ بر قصد کینه‌ی خلف مرتضی رسید
لبریز کرد ساقی دوران پیاله را چون دور غم به خامس آل عبا رسید
از عاشقان نگفت کسی درگه الست‌ چون او بلی چو وقت قبول «بلا» رسید
در خیمه‌ی حرم ز جفا آتشی زدند کز صحن ارض دود به سقف سما رسید
فریاد «الغیاث» حریمش ز خیمه‌گاه‌ تا پیش پرده‌ی حرم کبریا رسید
از غم رسید ناله‌ی یثرب به کربلا چون سوی یثرب این خبر از کربلا رسید
آه از دمی که با غم دل شهریار دین‌ گفتا به خواهر از ره مهر و وفا چنین:


۴

«ای خواهر از برت چو به فردا جدا شوم‌ در خون خویش غرقه به دشت بلا شوم
چون گل مکن ز دوری من چاک پیرهن‌ چون از برت روانه چو باد صبا شوم
مخراش روی خویش و مکن موی خود که من‌ شرمنده پیش بارگه کبریا شوم
روشن شود دو چشم پیمبر به روز حشر گر زیر سمّ اسب عدو توتیا شوم
ترسم ز سوی عرش رسد آیت بدا [۵] بگذار تا به کام دل خود فدا شوم
بردار کودکان مرا نزد خود چو من‌ فردا ز زین اسب به میدان جدا شوم
رفتند مادر و پدر و جدّ من ز پیش‌ من هم پی زیارتشان از قفا شوم»
زینب چو این شنید به سر برفشاند خاک‌ زد دست و کرد بر تن خود جامه چاک‌چاک


۵

چون شاه دین به عزم شهادت سوار شد چشم ملک به عرش برین اشکبار شد
خورشید همچو طشت پر از خون گریست‌ هول قیامت از همه سو آشکار شد
ابر بلا برآمد و بر خاک خون گریست‌ باد فنا وزید و هوا پرغبار شد
حورا چو گل به خلد برین جامه بردرید رضوان دلش چو لاله ز غم داغدار شد
از دود آه پردگیان چرخ شد سیاه‌ وز خون زمین ماریه چون لاله‌زار شد
گریان ز پرده دختر زهرا برون دوید زهرا به خلد از غم دل بی‌قرار شد
اسبی که بود سبط پیمبر بر او سوار ناگاه سوی خیمه روان بی‌سوار شد
آمد به سوی خیمه چو با زین واژگون‌ از دیده‌ی سپهر ز اندُه چکید خون


۶

چون شاه دین به خاک درآمد ز پشت زین‌ بنهاد روی خویش به شکرانه بر زمین
ابری ندید بر سر آن دشت، غیر تیغ‌ قصدی نیافت در دل آن قوم، غیر کین
هرجا فکنده دید گلی یاسمین عذار هر سو فتاده یافت مهی مشتری جبین
بر صبر او ز جمله‌ی کروبیّان قدس‌ برخاست در صوامع افلاک آفرین
خاکی که غرقه گشت به خون گلوی او بردند بهر غالیه [۶] موی حور عین
از داس کوفیان جفا پیشه شد تهی‌ باغ نبی ز لاله و شمشاد و یاسمین
بگریست وحش و طیر بر آن جسم کزو ربود دیو پلید شوم هم انگشت و هم نگین
گفتی رسیده وقت که عالم شود خراب‌ وز باد قهر کشته شود شمع آفتاب


۷

چون اهل کوفه دامن کین بر میان زدند دامن بر آتش غم خلق جهان زدند
چون هاله گرد ماه به یکباره اهل بیت‌ صف حلقه‌وار گرد امام زمان زدند
از کوفیان چو آب طلب کرد، در جواب‌ تیر سه شعبه‌اش ز جفا بر دهان زدند
کردند حلق کودک او را نشان تیر تیر جفا چگونه ببین بر نشان زدند
خستند بوسه‌گاه نبی را به تیغ تیز وز کین سر مبارک او بر سنان زدند
در خیمه‌اش به کینه زدند آتشی چنان‌ کز او شرر به خرمن هفت آسمان زدند
آواز «الفراق» برآمد ز کشتگان‌ چون بانگ «الرحیل» بر آن کاروان زدند
بود از نفاق چونکه سرشت و نهادشان‌ گفتی که نیست نام پیمبر به یادشان


۸

بگذشت سوی معرکه چون خواهر حسین‌ در برکشید غرقه به خون پیکر حسین
زد نعره‌ای کز او جگر آسمان شکافت‌ از مهر لب نهاد چو بر حنجر حسین
پس گفت: کای گروه چه گویید در جواب‌ خواهد چو دادِ ما ز شما داور حسین؟
جنبان شود زمین قیامت ز اضطراب‌ گیرد چو ساق عرشِ علا مادر حسین
گریان شود جن و ملک چون به روز حشر گیرد به گریه دامن جد، دختر حسین
اجر نبی مودّت قُربی مگر نبود گردید پس جدا ز چه از تن سر حسین
داغی نباشد اینکه رود سوز او برون‌ تا روز حشر از جگر خواهر حسین
بگذشت آنچه بر دل زینب ز درد و غم‌ بگذشتی ار به کوه فرو ریختی ز هم


۹

در دشت کین سکینه چو بر شاه دین گریست‌ برخاست شورشی که زمان و زمین گریست
گریان شدند یکسره کروبیّان قدس‌ کرسی به لرزه آمد و عرش برین گریست
ابلیس شد ز کرده پشیمان و شرمناک‌ جبریل ناله کرد و رسول امین گریست
بر آسمان فرشته ز غم جامه چاک کرد وز سوز دل به خلد برین حور عین گریست
اسبان به زیر زین و ستوران به زیر بار از درد هر که بود در آن دشت کین گریست
از تاب خشم، آتش دوزخ زبانه زد بر خود جهان ز بیم جهان آفرین گریست
چون لاله رنگ روی زمین چون گه وداع‌ از سوز دل بر آن تن چون یاسمین گریست
پس گفت: «ای پدر ز چه بر خاک خفته‌ای‌ بی‌سر به خاک با تن صد چاک خفته‌ای؟»


۱۰

آن تن که بود دامن زهراش جای خواب‌ عریان فتاده بود سه روز اندر آفتاب
زان لعل لب که آب حیات رسول بود کردند کوفیان جفا پیشه منع آب
چون آب بهر کودک بی‌شیر خویش خواست‌ از کینه جز به تیر ندادش کسی جواب
روزی که خلق جمله برآرند سر ز خاک‌ بر دست‌ها گرفته ز اعمال خود کتاب
سیماب وار لرزه به عرش برین فتد چون از پس سرادق عزّت رسد خطاب
افکنده انبیا همه از بیم سر به زیر در کوه و دشت لرزه از هیبت عتاب
با نامه‌ی سیه چه بود عذر آن گروه‌ آیند سرافکنده چو در موقف حساب
ترسم که دست خویش چو زهرا بر سر زند دوزخ به خشم آید و بر خشک و تر زند

۱۱

چون سوی شام قافله‌ی کربلا شدند گفتی ز شهر غم به دیار بلا شدند
فریاد «الوداع» برآمد ز اهل بیت‌ در قتلگاه از شهدا چون جدا شدند
سرها ز تن شدند به فرسنگ‌ها جدا بر عزم ره روانه چو قوم دغا شدند
سرها، مسافر سفر عسقلان [۷] و شام‌ تن‌ها، مجاور حرم کربلا شدند
سرها ز پیش و پرده‌نشیان احمدی‌ بر ناقه‌ی برهنه روان از قفا شدند
طفلان که نازشان پدر از مهر می‌کشید لرزان ز تازیانه‌ی اهل جفا شدند
در کوچه‌های شام اسیران بسته دست‌ خونین جگر ز طعنه‌ی هر ناسزا شدند
از جور شام خرمن ایمان به باد رفت‌ یکباره دین احمد مرسل ز یاد رفت


۱۲

چون زد سَموم [۸] کین به گلستان مصطفی‌ بر خاک ریخت لاله و ریحان مصطفی
تاریک ماند محفل ایمان چو کشته شد از باد کینه شمع شبستان مصطفی
زینب درید جامه چو گل چون به چوب کین‌ کردند خسته غنچه‌ی خندان مصطفی
دادند اجر و مزد نبی را به تیغ و تیر کردند خوش تلافی احسان مصطفی
داس عناد و تیشه‌ی بیداد ناکسان‌ نگذاشت سرو و گل به گلستان مصطفی
کردند این معامله با عترت از چه روی‌ با امت این نبود چو پیمان مصطفی
ترسم که دست خلق به یکباره زین گناه‌ گردد جدا ز گوشه‌ی دامان مصطفی
تا بوده این جهان به جهان این بلا نبود درد و غمی چو درد و غم کربلا نبود


۱۳

در موقف حساب چو وقت جزا شود در پیشگاه عدل ندانم چه‌ها شود
آه از دمی که پیش ترازوی عدل و داد روز نشور عرضِ صواب و خطا شود
دوزخ شود ز آتش غیرت چو حمله‌ور ترسم عنانش از کف مالک رها شود
زهرا چو دادخواه شود تا به پای عرش‌ روی زمین چو لُجّه‌ی [۹] خون از بُکا [۱۰] شود
خیزد ز خاک با تن بی‌سر چو شاه دین‌ بر پا دوباره واقعه‌ی کربلا شود
ترسم که روز حشر به یکباره زین گناه‌ دست جهان ز دامن رحمت جدا شود
محشر به هم برآید و از هیبت عتاب‌ جبریل بهر چاره سوی مصطفی شود
آیا جواب چیست در آن روز پربلا پرسند چون ز خون شهیدان کربلا؟


۱۴

گر در زمانه واقعه‌ی کربلا نبود معلوم، قدر صبر و عیار رضا نبود
سبطی چنین برای فدا گر نبی نداشت‌ آسان بر او شفاعت روز جزا نبود
بر صابران چو عرض بلا شد به غیر او کس را قبول واقعه‌ی کربلا نبود
غیر از درون قبه‌ی او جایی از شرف‌ مخصوص از برای قبول دعا نبود
زینب نمی‌کشید اگر ناله از جگر در گنبد سپهر برین این صدا نبود
حقّا که این معامله با عترت رسول‌ از این و آن ز بعد پیمبر روا نبود
کی بر فلک درخت شقاوت کشید سر گر زیر خاک تخم جفا ز ابتدا نبود
آید کجا ز عهده‌ی این درد و غم برون‌ چشم زمانه بارد اگر تا به حشر خون [۱۱]

منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پی نوشت[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  1. عندلیب.
  2. ۱۳۱۳-۱۲۶۴.
  3. دویست سخنور، ص ۱۸۲ و ۱۸۳.
  4. با تأثیرپذیرى از دوازده‌بند محتشم کاشانى بوده که هر بند آن سواى ابیات ارتباطى مابین آن‌ها، داراى هفت بیت و چهارده مصراع است.
  5. بدا (بداء): ظاهر شدن، پیدا شدن رأی دیگری در امری، ایجاد رأیی برای خالق به جز آنچه که قبلًا اراده‌ی وی بر آن تعلّق گرفته بود. (آیت بدا) اشاره است به آیه‌ی ۳۹ سوره رعد «یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ» خداوند هر چه را بخواهد محو و هر چه را بخواهد اثبات می‌کند و امّ الکتاب نزد اوست.
  6. غالیه: بوی خوشی است مرکب از مشک و عنبر و جز آن به رنگ سیاه که موی را بدان خضاب کنند.
  7. عسقلان: شهری در شامات که به آن «عروس‌الشام» نیز می‌گفته‌اند.
  8. سموم: باد گرم، باد زهرآگین.
  9. لجّه: میان دریا، عمیق‌ترین نقطه‌ی دریا.
  10. بکا: بکاء: گریه، گریه کردن.
  11. مجله‌ی ارمغان، ضمیمه‌ی سال ۲۳، ص ۸۱۵- ۸۲۰ به نقل از دیوان محمود خان ملک الشعرای صبا.