ابصار العین فی انصار الحسین علیه و علیهم السلام

ابصار العین فی انصار الحسین علیه و علیهم السلام
نویسنده	محمد سماوی
ناشر	مرکز الدّراسات الاسلامیة لحرس الثّورة
محل نشر	قم
تاریخ نشر	۱۳۷۷
تعداد صفحات	۳۰۲
قطع	وزیری

ابصار العین فی انصار الحسین علیه و علیهم السلام کتابی است درباره‌ی امام حسین(ع) و یاران او که توسط محمد سماوی نوشته شده و تصحیح آن را محمدجعفر طبسی انجام داده‌است.

نویسنده کتاب

مولف کتاب «شیخ محمدبن طاهر بن حبیب بن حسین بن محسن بن ترکی فضلی» معروف به سماوی، در ذیحجه 1292 قمری/ 1254 در شهر سماوه در بین النهرین متولد شد. تحصیلاتش را در زادگاهش و نیز نجف به انجام رساند. طی سال های بعد، با توجه به مناصب دولتی و حکومتی اش در مجلس خاص ومنصب قضاوت، در شهرهای نجف، بغداد، کربلا بسر برده و در چهارم محرم 1370/ 1329 در نجف درگذشت.

علاوه بر «ابصار العین»، سماوی کتاب های دیگری همچون «الطلیعه فی شعراء الشیعه»، «شجره الریاض فی مدح النبی الفیاض» و «الکواکب السماویه فی شرح القصیده الفرزدقیه» را نیز تالیف نموده است.

درباره‌ی کتاب

کتابی است کم برگ، امّا پربار، دربارهٔ امام حسین(ع) و یاران او که از پی سال‌ها پژوهش نوشته شده و در شعبان ۱۳۴۱ ه. ق پایان یافته است.

کتاب ابصار العین فی انصار الحسین (ع) برای نخستین بار در سال 1341 قمری/ 1301- 1302 در نجف به زبان عربی و در دهه های اخیر ترجمه فارسی آن همراه با توضیحات و اضافات محققین دیگر چاپ و منتشر شده است.

نویسندهٔ این کتاب، که از ادیبان و کتاب‌شناسان عصر خود بود و در معقول و منقول دستی داشت، در آغاز اثر خود این چنین می‌گوید: «به شناخت یاران برجسته امام حسین علیه السلام و شرح حال آنان اشتیاق فراوان داشته و بدان عشق می ورزیدم. تا آن گونه که باید، با این شخصیت ها آشنا شوم. همین امر مرا بر این داشت که طی ده سال بسان پرنده ای که در پی دانه باشد، کتب رجال، مقاتل و جنگ ها و نبردها را با خریداری و عاریه، مورد بررسی و مطالعه قرار دهم و چون دانه پرنده ای، از هر کتابی، خوشه ای برگیرم. تا اینکه به شرح حال آن والاتباران، جز اندکی که در جایی بدان دست نیافتم، همت گماردم. نوشتار پیشینم را بازنویسی کردم و در پایان شرح حال هر یک از این بزرگان، کلمات موجود در متن را به تحریر درآوردم و آن را ابصار العین فی انصار الحسین نامیدم. در این کتاب، بخش هایی اختصاص دادم  تا در آنها هر یک از قبیله ها را یاد کنم و آن دسته از یاران حسین علیه السلام را که منسوب به این قبایل بوده اند، نام ببرم و بحثی پایانی ترتیب دادم تا در آن نام یاران حضرت را به گونه الفبایی یادآور شوم.» او تالیف کتاب انصارالعین را حاصل تلاش ده ساله‌اش در منابع مختلف ذکر می‌کند.

محتوای کتاب

هدف اصلی السماوی  از تالیف کتاب «ابصار عین» و یا شهدای طف، بیان شرح حال شهدای کربلا است. بدین جهت در این کتاب شرح حال و زندگینامه امام حسین (ع) و وقایع نهضت کربلا و وقایع بعد از آن از حرکت کاروان اسرا از کربلا تا ورودشان به مدینه، با نهایت اختصار بیان و تقریبا چهار پنجم حجم کتاب به بیان شرح حال شهدای کربلا اختصاص یافته است.

مطالب کتاب در یک فاتحه، هفده مقصد و یک خاتمه گنجانده شده و در آن شرح حال بیش از ۱۱۰ شهید آمده‌است. در فاتحهٔ کتاب، که حدود یک هفتم آن است، به اجمالی از زندگی امام حسین پرداخته شده و آنگاه در ضمن هفده مقصد، شرح حال شهیدان آمده است؛ از جمله شهیدان آل ابوطالب، شهیدان بنی اسد، شهیدان آل همدان، شهیدان انصار، شهیدان بنی کلب.

ترتیب بیان شرح حال شهدای کربلا در کتاب ابصار العین، بر مبنای خاندان و طایفه آنان و نیز میزان ارج و قرب آن خاندان، می باشد. به نحوی که بخش نخست کتاب با بیان شرح حال شهدای خاندان ابوطالب آغاز می گردد. حجم اختصاص یافته به هر یک از شهدا، نیز کاملا متفاوت بوده و به میزان اخبار و روایات موجود از آنان، بستگی دارد. به نحوی که مثلا شرح نوشته شده در متن کتاب در مورد جبله بن علی شیبانی، حدود سه خط و در مورد سعید بن عبدالله حنفی سه صفحه کتاب را شامل می شود.

در خاتمه، بیست مطلب دربارهٔ انصار آمده است؛ از جمله: در کربلا سر همهٔ شهیدان، بجز دو تن، بریده شد. پنج تن از اصحاب رسول خدا(ص) همراه امام حسین(ع) به شهادت رسیدند. هفت تن از اصحاب امام حسین با پدرانشان شهید شدند. یک زن همراه امام حسین به شهادت رسید.

یکی از فایده‌های جنبی کتاب مباحثی است تحت عنوان «ضبط الغریب» که در آن معنای برخی واژه‌های غریب و چگونگی تلفظ آن‌ها آمده است.

این کتاب، سالها پیش، به قلم علیرضا خسروانی با عنوان یاران با وفای حسین علیه‌السلام، ترجمه شده است (تهران، کتاب‌فروشی مرتضوی). ترجمهٔ دیگر آن، به اهتمام عبدالرحیم عقیقی بخشایشی همراه چند اثر دیگر، ذیل عنوان انصارالحسین (ع): ترجمهٔ کتاب ابصارالعین فی انصارالحسین علیه‌السلام (عنوان روی جلد: حماسه‌سازان کربلا)، منتشر شده است.

گفتنی است واعظ خیابانی تبریزی در کتاب علماء معاصرین، به «ذکر برخی از تحقیقات و روایات ابصارالعین فی انصارالحسین ...» پرداخته و این کتاب را ستوده است (ص ۲۶۶-۲۶۸).

منابع کتاب

روایت تاریخی شهدای کربلا با استفاده از منابع مختلف و از جمله: مناقب، حدائق الوردیه، رجال شیخ طوسی، ارشاد شیخ مفید، بحارالانوار مجلسی و تاریخ طبری تالیف فلذا بخش قابل توجهی از متن کتاب حاوی متون عربی احادیث و ترجمه آنها است.

محتوای کتاب بر مبنای روایت تاریخی یکی از ابعاد واقعه کربلا با استفاده از احادیث و روایات استوار است و کمتر از بعد استدلالی به موضوعات و مسائل نگریسته می شود. یکی از معدود مواردی که السماوی تلاش می کند از طریق استدلال و ادله براهین سخن خود را زیور دهد، بیان علت عدم قیام امام حسین (ع) علیه معاویه در زمان حیات برادرش امام حسن (ع) می باشد. در این مقام،  او نخست به تعهد امام حسین به عهد برادر با معاویه اشاره کرده و می نویسد: « سکوت امام حسین علیه السلام از حق خویش در زمان امام مجتبی علیه السلام نخست به جهت حق امامت امام حسن علیه السلام بر او و ثانیا به دلیل وفای به عهد و پیمانی که برادر بزرگوارش حسن علیه السلام با معاویه بسته بود.» ولی در نهایت تحلیلش را با این جمله :« و علل و انگیزه های دیگری که خود ان حضرت از آنان آگاهی داشت،» به پایان می برد.

ارزش و اهمیت کتاب

کتاب ابصار العین را می توان یکی از نخستین کتاب های تخصصی در حوزه عاشورا پژوهی قلمداد کرد که تاثیر مهمی بر رواج این سبک از تاریخ نگاری نهضت کربلا داشت. آغا بزرگ تهرانی از «ابصار العین» به نیکی یاد کرده و مولف آن را «علامه چیره دست» معرفی می نماید. واعظ خیابانی تبریزی کتاب ابصار العین را ستوده و علاوه بر آن، سماوی به عنوان «شخصیتی علمی و ادیبی بی مانند، جامع بسیاری از اصول فضایل، فردی اندیشمند با تیزبینی خاص و نکته پردازی و قدرت حافظه فراوان» مورد تمجید قرار گرفته است. البته مواردی از برخی تصرفات وی در نسخ خطی که استنساخ می کرده، ارائه و مورد انتقاد قرار گرفته و بدین جهت برخی از محققین، اعتبار نسخه های او را بسیار پایین دانسته اند.

آثاری درباره‌ی یاران امام حسین(ع)

دربارهٔ یاران امام حسین، علاوه بر آثاری که در این کتاب‌شناسی معرفی می‌شود، رجوع شود به:

• جمعی از نویسندگان (عبدالحسین بینش و دیگران). پژوهشی پیرامون شهدای کربلا چاپ اول: قم، انتشارات یاقوت، ۱۳۸۱. ۴۳۱ ص، وزیری.
• سید محمّدعلى حلو. انصارالحسین علیه‌السلام: الثّورة و الثّوار. چاپ اوّل: قم، مؤسسه السّبطین العالمیه، ۱۳۸۳. ۲۳۹ ص، وزیری.
• محمّدرضا سنگری، آینه‌داران آفتاب : پژوهش و نگارش نو از زندگی و شهادت یاران اباعبدالله الحسین علیه‌السّلام. چاپ اول: تهران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، ۱۳۸۶ . ۲ ج، ده + شش + ۱۴۶۷ ص، وزیری.
• محمّدعلی عابدین. التّیسیرالذّاتی لانصارالحسین، چاپ اول: بیروت، دارالکتاب اللّبنانی، ۱۹۸۰ م. ۲۷۱ ص، وزیری.
• همو، الدّوافع الذّاتیّة لانصارالحسین. چاپ سوم: قم، دارالکتاب الاسلامی، ۱۹۸۳ م. ۲۷۱ ص، وزیری.
• ذبیح الله محلاتی. فرسان الھیجاء در شرح حالات اصحاب حضرت سیّدالشَّهداء، چاپ دوم : تهران، مرکز نشر کتاب، ۱۳۹۰ ق. ۳۴۰+۳۲۰ ص، وزیری.
• سید اصغر ناظم‌زادهٔ قمی. اصحاب امام حسین علیه‌السّلام از مدینه تا کربلا. چاپ اول: قم، مؤسسهٔ بوستان کتاب، ۱۳۹۰. ۶۳۶ص، وزیری.

جستارهای وابسته

• کتاب شناسی ابصار العین فی انصار الحسین علیه و علیهم السلام در سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.

• کتابشناسی ترجمه ابصار العین فی انصار الحسین علیه و علیهم السلام در سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.

منابع

• کتابشناسی تاریخی امام حسین علیه‌السلام، محمد اسفندیاری، ص ۱۱۸-۱۱۹.
• سماوی، محمدبن طاهر، سلحشوران طف (شرح زندگانی اصحاب امام حسین علیه السلام)، ترجمه عباس جلالی، تحقیق محمدجعفر طبسی. قم: آستانه مقدسه قم، انتشارات زائر، چاپ سوم، زمستان 1386
• سیدحسن موسوی بجنوردی، نمونه ای از تصرفات شیخ محمد سماوی در نسخه های خطی، پایگاه خبری نسخ خطی