روضه الشهداء

روضة الشهدا
نویسنده	حسین واعظ کاشفی
ناشر	معین (تصحیح ذوالفقاری)
محل نشر	تهران (تصحیح ذوالفقاری)
تاریخ نشر	1390 (تصحیح ذوالفقاری)
شابک	‎978-964-165-057-7
تعداد صفحات	750 (تصحیح ذوالفقاری)
موضوع	مقتل
سبک	رمان تاریخی
زبان	فارسی

روضه الشهدا کتابی است در مورد امام حسین(ع) و نهضت کربلا که توسط حسین واعظ کاشفی به فارسی نگارش شده است که طی قرون بعد به عنوان نگاه غالب در مراسمهای برگزار شده در مصیبت و عزای حسین(ع) تجلی یافت.

معرفی نویسنده کتاب

واعظ کاشفی(820- 910 ق) خودرا بدین گونه معرفی می کند: « حسین بن علی البیهقی الواعظ المدعو بالکاشفی» و امیر علیشیر نوایی نام او را «مولانا حسین الواعظ» ذکر کرد. در توصیف مهارت واعظ کاشفی، معاصرش امیر علیشیر نوایی چنین می گوید: «مولانا به غایت ذوفنون و پرکار واقع شده و کم فنی باشد که او را در آن دخلی نباشد؛ خصوصا وعظ، انشا و نجوم که حق اوست و در هر یک از این کارها وقوفی تمام دارد.» در مورد مذهبش، اقوال مختلفی وجود داشته و او را سنی حنفی، صوفیه، و شیعه خوانده اند. دوانی قائل به تقیه واعظ کاشفی بود.

واعظ کاشفی نه تنها در ادبیات ید طولانی داشت، بلکه سیاست و حکومت را به خوبی می شناخت و علاوه بر داشتن مناصب حکومتی، آراء و دیدگاه های مهمی در این زمینه (از جمله اخلاق محسنی) داشته و ارائه کرد.

او مؤلفی پرکار بود که بالغ بر سی و پنج عنوان از تالیفاتش مشخص است که از جمله آنها: « اخلاق محسنی در حکمت عملی و اخلاق، اسرار قاسمی در علوم غریبه، انوار سهیلی در باز نویسی داستان های کلیله و دمنه، بدایع الافکار فی صنایع الاشجار در مورد آرایه های ادبی، جامع التسین که تفسیر سوره یوسف است؛ جواهر التفسیر تقدیم شده به امیر علیشیر نوایی است، رساله العلیه فی الاحادیث النبویه که شرح چهل حدیث نبوی بوده؛ فتوت نامه سلطانی در آداب فتوت، لب لباب مثنوی خلاصه ای از مثنوی معنوی و بالخره مواهب علیه که تفسیر» می باشند.

از میان آثار مذکور، کتاب های: قدرت نامه سلطانی، بدایع الافکار فی صنایع الاشعار، انوار سهیلی یا کلیله و دمنه کاشفی، آداب الاصحاب و اخلاق محسنی، منتشر شده است.

درباره‌ کتاب

روضه الشهدا یکی از معروف ترین متون مصیبت نامه و عزاداری امام حسین (ع) طی چند قرن گذشته محسوب می شود. تاریخ دقیق نگارش آن در سال 907 قمری و در اواخر عمر واعظ کاشفی و همزمان با تاسیس رسمی سلسه صفویه در غرب ایران بود. روضه الشهدا به سرعتی باور نکردنی در میان جامعه ایران نفوذ پیدا کرد. به نحوی که دو دهه پس از تالیف آن، متن شعری آن را  حسین ندایی یزدی با عنوان «سیف النبوه یا مشهدالشهدا» سرود.

اقبال عمومی از کتاب روضه الشهدا همچنان ادامه یافت به گونه‌ای که طی افزون بر چهار قرن گذشته، آن کتاب به صورت نسخه خطی و یا به شکل جدید، در داخل و خارج از ایران، به زبانهای فارسی، هندی، دکنی و ترکی، به شکل کامل و یا گزیده به دفعات زیادی منتشر گردید. علاوه بر آن روضه الشهدا چندین بار نیز توسط افراد مختلفی همچون ابوالحسن شعرانی و محمد روشن تصحیح شد.

نسخه مورد بررسی از روضه الشهدا در اینجا، متنی است که به کوشش و تصحیح حسن ذوالفقاری و علی تنسیمی آماده و در سال 1390 منتشر شد. آن نسخه بار دیگر در سال 1399 توسط شرکت انتشارات علمی و فرهنگی تجدید چاپ گردید.

در مورد روضه الشهدا سخن بسیاری می توان گفت. از آن جمله در مورد منابع و میزان صحت سلسله روایات مورد استفاده کاشفی در روضه الشهدا که مورد تردید بسیاری قرار گرفته است. وجود تعداد زیادی روایت مجعول درآن کتاب، انتقادات بسیاری از بزرگان از روضه الشهدا و واعظ کاشفی را به دنبال داشت که از جمله آنها، میرزا عبدالله افندی، نوری و مرتضی مطهری هستند. در این راستا نقدهای مفصلی هم بر آن کتاب نوشته و آن را از جمله «کتابهای تحریف ساز پیرامون عاشورا که گستره تاثیرش بسیار بیشتر از کتابهای دیگر است» خوانده‌اند. در این میان با توجه به اینکه واعظی کاشفی در مقاطعی از زندگی‌اش، به تصوف و صوفیان گرایش داشته و یا حداقل این گونه وانمود می کرده‌است، نباید از تاثیر آموزه‌های صوفی منشانه بر چگونگی تالیف روضه الشهدا غافل شد.

لب کلام و مخلص نظرات افرادی که روضه الشهدا را از دریچه مقتل نویسی رایج در قرون سابقه و شیوه های مرسوم در نقد و بررسی مقاتل در حال حاضر مورد بحث قرار داده اند، می توان در این عبارات یافت: «روضه الشهدا مبتکر سبک قصه پردازی از وقایع تاریخی است که برای جذب عوام، حوادث تاریخی و به ویژه واقعه عاشورا را با نثری دلپسند به داستان در آورد و در این میان، مطالب معتبر و نامتعبر و مستند و بدون سند را در آمیخت. کتاب کاشفی نه اثر تاریخی، بلکه اثر تبلیغی و حتی تخیلی شمرده می شود.»

یکی از ویژگی های روضه الشهدا، آشنایی نویسنده آن با رموز و اصول هنری و ادبی است. در همین چارچوب، به باور بسیاری از محققین،  صبغه داستان نویسی و هنری در روضه الشهدا بسیار پررنگ بوده و واعظ کاشفی با بهره گیری از قلم توانای خود، متنی را تالیف کرد که تحولی بزرگ و عمیق در سیر تاریخ نگاری واقعه کربلا و به طر خاص، مقتل نویسی امام حسین (ع) ایجاد کرده است. همچنین، واعظ کاشفی با  نحوه کار مداحان آشنا بوده و آنان را بر حسب نوع فعالیت شان دسته بندی کرد. بدین ترتیب می توان باور داشت که او به شکلی هوشمندانه به تالیف روضه الشهدا پرداخته و بسیاری از عناصر هنری و ادبی را در متن کتابش، به کار برد.

محتوای کتاب

کتاب در یازده بخش نوشته شده است:

• باب اول در ابتلای بعضی انبیا(ص)
• باب دوم در جفای قریش با حضرت رسالت صلی‌الله و شهادت حمزه و جعفر طیار
• باب سوم در وفات حضرت سید المرسلین
• باب چهارم در حالات حضرت فاطمه از وقت ولادت تا زمان وفات
• باب پنجم در اخبار علی (ع) از زمان ولادت تا شهادت
• باب ششم در فضائل امام حسن(ع) و بعضی احوال وی از ولادت تا شهادت
• باب هفتم در مناقب امام حسین (ع) و ولادت وی و احوال آن حضرت بعد از وفات برادر
• باب هشتم در شهادت مسلم و قتل فرزندان او
• باب نهم رسیدن امام حسین(ع) به کربلا و محاربه وی با اعدا و شهادت آن حضرت با اهل بیتش
• باب دهم وقایع بعد از واقعه کربلا و عقوبت مخالفان
• خاتمه ذکر اولاد سبطین و سلسله نسب مخالفان

چکیده‌ای از کتاب

کتاب روضه الشهدا با مقدمه تفصیلی، مفصل و عالمانه مصححان آن کتاب، آغاز می شود.  شرح حال مولف، مقام علمی و تالیفات وی، روضه الشهدا و تعزیه، روضه الشهدا و روضه خوانی، رویکردهای انتقادی به کتاب، روضه الشهدا و سنت مقتل نویسی، از جمله عناوین موضوعاتی هستند که در مقدمه، مورد توجه مصححان قرار گرفته است.

ای شربت درد تو، دوای دل ما		آشوب بلای تو، عطای دل ما
از نامه ی حمد تو، شفای دل ما		وز نام حبیب تو، صفای دل ما

با دو بیت شعر فوق، متن روضه الشهدا از بیان تاریخ انبیاء آغاز می شود. کاملا واضح است هدف واعظ کاشفی از چنین تاریخ نگاری، ارتباط دادن آن با امام حسین (ع) و مصیبت عاشورا می باشد. به عنوان نمونه، در ذیل باب اول که به بیان بلایای وارده بر انبیای سلف اختصاص یافته است، و در هنگام «بیان ابتلای نوح علیه السلام»، واعظ کاشفی برای یادآوری واقعه عاشورا و شهادت امام حسین (ع) به نقل «داستان آمدن کلاغ خون آلود و آوردن خبر قتل امام حسین (ع)» پرداخته و می نویسد: «بعد ازاین صورت، حق- سبحانه- فرمود: تا نوح کشتی بساخت و اهل خود را به کشتی در آورد و طوفان عذاب پدید آمد. اهل عالم، هلاک گشتند و کشتی شش ماه بر روی آب بماند و تمام زمین طواف کرد. چون او بر زمین کربلا رسید، کشتی از رفتار فرو مانده همان جا توقف نمود. نوح مناجات کرد که الهی این چه جای است و حکمت در توقف چیست؟ خطاب امد که این جایی است که کشتی «مثل اهل بیتی کمثل سفینه نوح» در گرداب فوق غرقه خواهد شد. در اخبار آمده که چون امام حسین (ع) از مدینه منوره بیرون آمد، عزیمت کوفه نمود. او را دختری بود هفت ساله و به جهت رنجوری که او را عارض شده بود نتوانست که با خود همراه برد. در خانة ام المومنین، ام سلمه- رضی الله عنها- بگذاشت و آن دختر در آن خانه می بود و دایم تفحص حال پدر می نمود تا در آن ساعت که اام را شهید کردند، کلاغی بیامد و پر و بال خود را در خون حسین _علیه السلام- مالیده، پروازکنان می رفت تا به مدینه رسید و بر دیوار ام سلمه نشست. قضا را دختر حسین (ع) از خانه به باغچه درآمد و نظرش بر آن کلاغ خون آلود افتاد. دست کرد و مقنعه عصمت از فرق مبارک درکشید و فریاد برآورد که «واابتاه واحسینا وا معیناه» مخدرات حجرات رسالت همه جمع شدند و گفتند «ای دختر، تو را چه افتاد و سبب این خروش و افغان چیست؟» دختر حسین- علیه السلام- اشارت بر آن دیوار کرد و گفت: بدین کلاغ خوان آلود نگرید که صاحب خبر کشتی نوح بود. اینجا نیز خبر کشتی اهل بیت آورده و چنان می نماید که سفینه ی  «مثل اهل بیتی کمثل سفینه نوح» امروز در غرقاب خون فرو رفته است»

باب دوم تا باب ششم کتاب پیرامون بیان وقایع پیامبر(ص)، حضرت فاطمه (ع)، حضرت علی (ع) و امام حسن (ع) می باشد. از باب هفتم، کتاب به امام حسین (ع)، اختصاص می یابد. پس از  بیان «مناقب امام حسین (ع)، ولادت وی و بعضی از احوالش بعد از وفات برادر» (باب هفتم)، دو قسمت از کتاب ( شامل باب های هشتم و نهم) به ذکر وقایع و رویدادهای کربلا تا پایان روز عاشورا، اختصاص دارد. طبعا می توان انتظار داشت که مهمترین و حجیم ترین قسمت کتاب، همان باب نهم باشد که در بیان «رسیدن حضرت امیرالمومنین حسین –علیه السلام- به کربلا و محاربه نمودن با اعدا و شهادت آن حضرت و اولاد و اقربا و سایر شهدا» است. وقایع بعد از روز عاشورا، آنچه که بر کاروان اسرا آمد و عقوبت قاتلان امام حسین (ع) و قیام مختار نیز در باب دهم روضه الشهدا ذکر می شود. بخش خاتمه کتاب در توصیف اولاد ائمه علیه السلام است.

کتاب را یک نمایه بسیار مفصل و مرتب ( شامل: فهرست نام ها، فهرست جای ها، فهرست آیات، فهرست احادیث، فهرست ضرب المثل ها، فهرست اشعار، فهرست کتاب ها، فهرست ترکیب ها، فهرست واژگان دشوار)  تکمیل کرده که نمونه دیگری از زحمات تصحیح کنندگان آن کتاب (ذوالفقاری، تسنیمی) و دقت شان در فرهم آوردن و گویا ساختن هر چه بیشتر متن روضه الشهدا می باشد. آن مصححان، کار سترگ خود را با بیان منابع متعددی که برای ارائه توضیحات و تصحیح متن کتاب، از انها استفاده کرده اند، به پایان رسانده اند.

ارزش و اهمیت کتاب

با توجه به اینکه واعظی کاشفی به شخصه هدفش از تالیف کتاب روضه الشهدا را برای استفاده واعظان در منابر و در ایام عاشورا ذکر می کند و بدین جهت کتابش را «مناسب اذهان اهل زمان» تالیف می نماید، بنابراین نمی توان و نباید از روضه الشهدا، به مثابه یک کتاب علمی یاد کرده و با آن برخورد نمود. به همین جهت است که آن کتاب را برخی از محققین تاریخ شیعه، از کتب معتبره مقاتل محسوب نمی دارند. اما فارغ از اینکه ارزش علمی روضه الشهدا به چه اندازه است، کتاب مذکور انقلاب بزرگی در مصیبت خوانی و عزاداری های عاشورا و کربلا بوجود آورد. به نحوی که تقریبا می توان گفت پس ازمدت کوتاهی از نگارش و تالیف روضه الشهدا، روضه خوانی به تدریج در میان شیعیان و بالاخص ایرانیان مرسوم شده و طی چند قرن، به عزاداری های عاشورا و امام حسین (ع) اطلاق شد.

منبع

• آژند، یعقوب، مبانی نظری نمایش ازدید حسین واعظ کاشفی. مجله گلستان هنر، ش 5، پائیز 1385
• اسفندیاری، محمد، کتابشناسی تاریخی امام حسین (ع)، ویراست دوم. اصفهان: نشر آرما، 1400
• امینی زاده ، علی و رنجبر، محمدعلی، واکاوی اندیشهسیاسی- مذهبی ملا حسین واعظ کاشفی. فصلنامه پژوهش های تاریخی، دوره جدید، ش 36، س 9، زمستان 1396 
• برومند اعلم، عباس و حسن خانی، عباس، تاثیر آموزه های تصوف بر مقتل نگاری واعظ کاشفی در روضه الشهدا. دو فصلنامه تاریخ نامه ایران بعد از اسلام، ش 10، س 5، بهار و تابستان 1394
• جعفریان، رسول، دربارة منابع تاریخ عاشورا. مجله آئینه پژوهش، ش 72، 1380
• حیاتی، زهرا، پیوندهای تاریخ نگاری و روایت پردازی ادبی در «مقتل»، تحلیل زمان بندی روایت شهادت حضرت قاسم (ع) در مقتل های واقعة عاشورا. فصلنامه نقد ادبی، ش 48، س 12، زمستان 1398
• دبیران، حکیمه، کاشفی و نقد و بررسی روضه الشهدا. فصلنامه پژوهش های ادبی، ش 20، س 5، تابستان 1387
• دوانی، علی، نقد و بررسی مقاتل موجود. ناشر مولف، [بی تا، بی جا]
• عسگری، انسیه و رفعت، محسن، بازخوانی و آسیب شناسی گونه ها و سبک های مقاتل امام حسین (ع). نشریه تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، ش 38، س 11، بهار 1399
• فرهانی منفرد، مهدی، نکته هایی دربارة کمال الدین حسین واعظ کاشفی. مجموعه مقالات و بررسی ها، دفتر 66، زمستان 1378
• کیا، حسین، مشهدالشهدا ندایی زدی و مقایسه آن با روضه الشهدای واعظ کاشفی. نشریه ادبیات پایداری، ش 9، س 5، پائیز و زمستان 1392
• گوهری، مصطفی و کاظم بیگی، محمد و قنوات، عبدالرحیم، روضه الشهداء از روایات مجعول تا تاثیر گذاری (بررسی علل ورود اخبار ضعیف تاریخی به کتاب روضه الشهداء). فصلنامه مطالعات اسلامی، تاریخ و فرهنگ، ش 4/86، س 43، بهار و تابستان 1390
• گوهری، مصطفی و کاظم بیگی، محمدعلی، وضعیت علوم غریبه پس از حمله مغول، بررسی موردی آثار ملا حسین واعظ کاشفی. مجله تاریخ و فرهنگ، ش 95، س 47، پائیز و زمستان 1394
• گوهری فخرآبادی، مصطفی و قنوات، عبدالرحیم، نزاع دیوانیان و نظامیان در اندیشه سیاسی ملا حسین واعظ کاشفی. مجله تاریخ و فرهنگ، ش 96، س 48، بهار و تابستان 1395
• مجموعه مقالات همایش ملی نکوداشت ملا حسین واعظ کاشفی سبزواری (حسین بن علی بیهقی)، دانشگاه آزاد اسلامی سبزوار. سبزوار: بیهق، 1387
• ناظمیان، هومن و شمس آبادی، حسین و ستاری، الهه، بررسی تطبیقی سبک زبانی و ادبی کلیله و دمنه نصرالله منشی و واعظ کاشفی. فصلنامه پژوهش های ادبی، ش 59، س 15، بهار 1397
• واعظ کاشفی، حسین، روضه الشهدا، تصحیح حسن ذوالفقاری، علی تسنیمی با همکاری صبا واصفی. تهران: معین، 1390