۹٬۵۴۶
ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
خط ۱: | خط ۱: | ||
'''تکیه'''، ساختمانی با معماری و فضاسازی ویژه برای برگزاری آیینهای نمایشی [[شبیه خوانی|شبیهخوانی]] و مراسم [[عزادارى|عزاداری]] و نیز جایی خاص برای اجرای مناسک اهل تصوف و درویشان است. | [[پرونده:Tekye dowlat- birouni.jpg|بندانگشتی|نمای بیرونی تکیۀ دولت جدید، نقاشی از ابوتراب غفاری (ذکاء،291)]]'''تکیه'''، ساختمانی با معماری و فضاسازی ویژه برای برگزاری آیینهای نمایشی [[شبیه خوانی|شبیهخوانی]] و مراسم [[عزادارى|عزاداری]] و نیز جایی خاص برای اجرای مناسک اهل تصوف و درویشان است. | ||
== معنا و مفهوم == | == معنا و مفهوم == | ||
خط ۳۹: | خط ۳۹: | ||
شکل معماری فضای تکیههای ثابت تعزیهخوانی بهطورکلی چنین بوده است: ساختمانی بیسقف یا سقفدار؛ سکویی در میان فضای داخلی با دو ردیف پلکان در دو سو یا به جای آن شیبی ملایم برای عبور اسب؛ گذرگاهی در دورادور سکو برای اسب تازی و جنگ و نبرد؛ جایگاهی در پیرامون گذرگاه برای نشستن زنان و کودکان تماشاگر؛ غرفهها یا طاقنماهایی معمولاً در یک یا دو اشکوب (گاهی 3 اشکوب، در تکیۀ دولت) در گرداگرد فضای درون ساختمان برای نشستن تماشاگران مرد؛ طاقنمایی ویژه برای نشان دادن برخی صحنههای برجسته و مهم در مجالس [[تعزیه]] و یک غرفه همسطح کف تکیه برای رختکنِ تعزیهخوانان. | شکل معماری فضای تکیههای ثابت تعزیهخوانی بهطورکلی چنین بوده است: ساختمانی بیسقف یا سقفدار؛ سکویی در میان فضای داخلی با دو ردیف پلکان در دو سو یا به جای آن شیبی ملایم برای عبور اسب؛ گذرگاهی در دورادور سکو برای اسب تازی و جنگ و نبرد؛ جایگاهی در پیرامون گذرگاه برای نشستن زنان و کودکان تماشاگر؛ غرفهها یا طاقنماهایی معمولاً در یک یا دو اشکوب (گاهی 3 اشکوب، در تکیۀ دولت) در گرداگرد فضای درون ساختمان برای نشستن تماشاگران مرد؛ طاقنمایی ویژه برای نشان دادن برخی صحنههای برجسته و مهم در مجالس [[تعزیه]] و یک غرفه همسطح کف تکیه برای رختکنِ تعزیهخوانان. | ||
هر تکیه معمولاً چند مدخل داشت. مدخلهایی برای آمد و رفت تماشاگران و دو مدخل با راهروهایی برای رفت و آمد به کاروانسرا یا جایی که شتران و اسبان تعزیهخوانی را نگه میداشتند و نیز حرکت قافله و دستۀ سوارکاران. تکیههای بیسقف را به هنگام تعزیهخوانی با چادر میپوشاندند.<ref>بیضایی، 131.</ref> تکیۀ معاونالملک<ref>نک : دنبالۀ مقاله.</ref> دو مدخل شرقی و غربی برای رفتوآمد داشت.<ref>خلج، 44.</ref> | هر تکیه معمولاً چند مدخل داشت. مدخلهایی برای آمد و رفت تماشاگران و دو مدخل با راهروهایی برای رفت و آمد به کاروانسرا یا جایی که شتران و اسبان تعزیهخوانی را نگه میداشتند و نیز حرکت قافله و دستۀ سوارکاران. تکیههای بیسقف را به هنگام تعزیهخوانی با چادر میپوشاندند.<ref>بیضایی، 131.</ref> تکیۀ معاونالملک<ref>نک : دنبالۀ مقاله.</ref> دو مدخل شرقی و غربی برای رفتوآمد داشت.<ref>خلج، 44.</ref> | ||
خط ۱۱۴: | خط ۱۱۲: | ||
چارلز ویلس به تفصیل دربارۀ برپا کردن تکیۀ چادری بزرگ و موقتی که شاهزاده ظلالسلطان هر سال در محرم در پای عمارت خود در اصفهان بر پا میکرد و در آن مراسم روضهخوانی و شبیهخوانی راه میانداخت، میآورد. او همچنین چند مجلس تعزیه را آنچنان که در این تکیۀ چادری میخواندند، با توضیح دربارۀ تعزیهخوانان و اسباب و ابزار تعزیه، وصف میکند.<ref>ص 265-274.</ref> | چارلز ویلس به تفصیل دربارۀ برپا کردن تکیۀ چادری بزرگ و موقتی که شاهزاده ظلالسلطان هر سال در محرم در پای عمارت خود در اصفهان بر پا میکرد و در آن مراسم روضهخوانی و شبیهخوانی راه میانداخت، میآورد. او همچنین چند مجلس تعزیه را آنچنان که در این تکیۀ چادری میخواندند، با توضیح دربارۀ تعزیهخوانان و اسباب و ابزار تعزیه، وصف میکند.<ref>ص 265-274.</ref> | ||
[[پرونده:Tekye chador.jpg|بندانگشتی|چادر موقت برای روضه خوانی و تعزیه در دورۀ ناصری در دهانۀ بازار تهران (ذکاء، 368)]] | |||
چادر تکیهها را از کرباس و متناسب با بزرگی فضای تکیه یا حیاط خانه در چند قطعه میدوختند. به گفتۀ عینالسلطنه چادر تکیۀ سعدالسلطنه 8 خروار وزن و 7 دیرک داشت.<ref>1/ 230.</ref> پشت و روی چادرها را با تصاویر و نقشهای گوناگون تزیین میکردند. چادر تکیۀ دولت نیز بسیار زیبا و با انواع نقشها و نواردوزیهای رنگارنگ آراسته بود. روی آن تصاویری از شیر، پلنگ، طاووس، مرغ و گل و گلدان، شیرهای شمشیر به دست و خورشید به پشت، دوخته بودند.<ref>شهری، 1/ 114.</ref> در اصفهان روی چادرها یا خیمههای تکیه، [[پرده خوانی|پردههای نقاشی]] بزرگی که مجالسی از وقایع کربلا را نشان میداد، نصب میکردند.<ref>معتمدی، 2/ 322.</ref> درون تکیههای چادری موقت را هم معمولاً با انواع وسایل مانند پوست حیوانات وحشی، شمشیر، سپر، قالیچه، شالهای کشمیری رنگارنگ، چلچراغ، آیینه، گلدانهای چینی، تابلوهای نقاشی و منبتکاریهای امانی تزیین میکردند.<ref>فلاح زاده، 205.</ref> | چادر تکیهها را از کرباس و متناسب با بزرگی فضای تکیه یا حیاط خانه در چند قطعه میدوختند. به گفتۀ عینالسلطنه چادر تکیۀ سعدالسلطنه 8 خروار وزن و 7 دیرک داشت.<ref>1/ 230.</ref> پشت و روی چادرها را با تصاویر و نقشهای گوناگون تزیین میکردند. چادر تکیۀ دولت نیز بسیار زیبا و با انواع نقشها و نواردوزیهای رنگارنگ آراسته بود. روی آن تصاویری از شیر، پلنگ، طاووس، مرغ و گل و گلدان، شیرهای شمشیر به دست و خورشید به پشت، دوخته بودند.<ref>شهری، 1/ 114.</ref> در اصفهان روی چادرها یا خیمههای تکیه، [[پرده خوانی|پردههای نقاشی]] بزرگی که مجالسی از وقایع کربلا را نشان میداد، نصب میکردند.<ref>معتمدی، 2/ 322.</ref> درون تکیههای چادری موقت را هم معمولاً با انواع وسایل مانند پوست حیوانات وحشی، شمشیر، سپر، قالیچه، شالهای کشمیری رنگارنگ، چلچراغ، آیینه، گلدانهای چینی، تابلوهای نقاشی و منبتکاریهای امانی تزیین میکردند.<ref>فلاح زاده، 205.</ref> | ||
در این روزگار هم در محلهها و گذرهای پرجمعیت که تکیه و حسینیه ندارند، یا گنجایش تکیه و حسینیههایشان پاسخگوی نیاز محله نیست، برپاکردن و بستن تکیههای چادری و تکیههای موقت در فضاهای باز یا در حیاط خانهها مرسوم است. این تکیهها را معمولاً با پارچههای سیاه و سبز و کتیبههایی از اشعار مذهبی و شعر عاشورای [[محتشم کاشانی|محتشم کاشانی]]، [[شمایل]] پیامبر (ص) و حضرت امیر و حضرت عباس و پنجتن (ع)، پردههای درویشی و نقاشیهای مذهبی قهوهخانهای میآرایند. کف زمین آن را فرش میکنند و منبری چند پله، چند تا [[علم،علمات|علم، علامت، بیرق]] و [[توغ (توق)|توغ]] در آن میگذارند و سقاخانۀ کوچک متحرکی نیز کنار در ورودی یا داخل تکیه قرار میدهند.<ref>یادداشت مؤلف.</ref> | در این روزگار هم در محلهها و گذرهای پرجمعیت که تکیه و حسینیه ندارند، یا گنجایش تکیه و حسینیههایشان پاسخگوی نیاز محله نیست، برپاکردن و بستن تکیههای چادری و تکیههای موقت در فضاهای باز یا در حیاط خانهها مرسوم است. این تکیهها را معمولاً با پارچههای سیاه و سبز و کتیبههایی از اشعار مذهبی و شعر عاشورای [[محتشم کاشانی|محتشم کاشانی]]، [[شمایل]] پیامبر (ص) و حضرت امیر و حضرت عباس و پنجتن (ع)، پردههای درویشی و نقاشیهای مذهبی قهوهخانهای میآرایند. کف زمین آن را فرش میکنند و منبری چند پله، چند تا [[علم،علمات|علم، علامت، بیرق]] و [[توغ (توق)|توغ]] در آن میگذارند و سقاخانۀ کوچک متحرکی نیز کنار در ورودی یا داخل تکیه قرار میدهند.<ref>یادداشت مؤلف.</ref> | ||
خط ۱۲۵: | خط ۱۲۳: | ||
در شهرهای دیگر نیز بانیان تکیه هر آنچه داشتند و میتوانستند، وقف تکیههایشان میکردند. یکی از تکیههای پر موقوفۀ ایران، تکیۀ معروف میرزا حسین وزیر در شهر کرمان بود. پاشا خان وزیری شرح مبسوطی دربارۀ این تکیه که در محلۀ خواجه خضر کرمان واقع بود، نوشته، و فهرست وقفیات آن را یکایک برشمرده است. انواع ظروف مسی، کاسه و بشقاب و شربت خوری، سرانداز و کناره و قالی و نمدهای رنگارنگ، انواع تشتها و قلیانهای بلور، سماورهای برنجین و مسوار روسی و اسباب سماور و میوهخوریهای نقره و دهها چیز متنوع دیگر از جمله موقوفات تکیۀ میرزا حسین وزیر بود. هر سال در این تکیه مجالس روضهخوانی و شبیهگردانی مفصل در 10 روز محرم برگزار میشد که بیانگر نقش کارآمد تکیه در شهرهای ایران درگذشته، به ویژه در دورۀ قاجار است.<ref>برای اطلاعات بیشتر دربارۀ این تکیه، نک : وزیری، 206-198.</ref> | در شهرهای دیگر نیز بانیان تکیه هر آنچه داشتند و میتوانستند، وقف تکیههایشان میکردند. یکی از تکیههای پر موقوفۀ ایران، تکیۀ معروف میرزا حسین وزیر در شهر کرمان بود. پاشا خان وزیری شرح مبسوطی دربارۀ این تکیه که در محلۀ خواجه خضر کرمان واقع بود، نوشته، و فهرست وقفیات آن را یکایک برشمرده است. انواع ظروف مسی، کاسه و بشقاب و شربت خوری، سرانداز و کناره و قالی و نمدهای رنگارنگ، انواع تشتها و قلیانهای بلور، سماورهای برنجین و مسوار روسی و اسباب سماور و میوهخوریهای نقره و دهها چیز متنوع دیگر از جمله موقوفات تکیۀ میرزا حسین وزیر بود. هر سال در این تکیه مجالس روضهخوانی و شبیهگردانی مفصل در 10 روز محرم برگزار میشد که بیانگر نقش کارآمد تکیه در شهرهای ایران درگذشته، به ویژه در دورۀ قاجار است.<ref>برای اطلاعات بیشتر دربارۀ این تکیه، نک : وزیری، 206-198.</ref> | ||
[[پرونده:Tekye saghanfar.jpg|بندانگشتی|سقانفار تکیه و هفت پلکون در معلم کلای هزار پی آمل (ستوده، از آستارا...، 4(2)/983)]] | |||
بانیان تکیهها، گاهی حمام نیز در جوار تکیۀ خود میساختند و آنها را در راه خدا وقف میکردند. سنّت حمامسازی از دیرباز در ایران رسم بود. برخی از خانقاهها و زاویههای درویشان نیز حمام وقفی داشتند، مانند حمام زاویۀ شیخ علی بن سهل در اصفهان.<ref>نک : ابنبطوطه، 1/ 212.</ref> یکی از انگیزههای ساختن حمام در جوار تکیه، جدا از ثوابی که در تطهیر مردم به شمار میآمد، جنبۀ تقدس تکیه، به ویژه در ماههای سوگواری بود که مردم رفتن به آن را با جسمی ناپاک جایز و روا نمیدانستند. از این رو، مؤمنان و معتقدان پس از رفتن به حمام و تطهیر خود، برای عزاداری سیدالشهدا به تکیه میرفتند. از جمله حمامهای جنب تکیه در تهران، میتوان تکیه و حمام خانم در محلۀ عودلاجان، حمام و تکیۀ نوروزخان در محلۀ بازار، و در شهر کرمان تکیه و حمام وزیر را نام برد. بلاغی به تکیۀ قمرالسلطنه، همسر مشیرالدوله اشاره میکند که در جنب آن حمامی نیز ساخته و وقف کرده بود.<ref>ص (ط) 67.</ref> | بانیان تکیهها، گاهی حمام نیز در جوار تکیۀ خود میساختند و آنها را در راه خدا وقف میکردند. سنّت حمامسازی از دیرباز در ایران رسم بود. برخی از خانقاهها و زاویههای درویشان نیز حمام وقفی داشتند، مانند حمام زاویۀ شیخ علی بن سهل در اصفهان.<ref>نک : ابنبطوطه، 1/ 212.</ref> یکی از انگیزههای ساختن حمام در جوار تکیه، جدا از ثوابی که در تطهیر مردم به شمار میآمد، جنبۀ تقدس تکیه، به ویژه در ماههای سوگواری بود که مردم رفتن به آن را با جسمی ناپاک جایز و روا نمیدانستند. از این رو، مؤمنان و معتقدان پس از رفتن به حمام و تطهیر خود، برای عزاداری سیدالشهدا به تکیه میرفتند. از جمله حمامهای جنب تکیه در تهران، میتوان تکیه و حمام خانم در محلۀ عودلاجان، حمام و تکیۀ نوروزخان در محلۀ بازار، و در شهر کرمان تکیه و حمام وزیر را نام برد. بلاغی به تکیۀ قمرالسلطنه، همسر مشیرالدوله اشاره میکند که در جنب آن حمامی نیز ساخته و وقف کرده بود.<ref>ص (ط) 67.</ref> | ||
از بناهای رایج دیگری که در کنار تکیه میساختند و وقف تکیهها در تهران و دیگر شهرها میکردند، سقاخانه، آبانبار و سقانفار بود. تکیههای نوروزخان در محلۀ بازار، رضا قلیخان در محلۀ عودلاجان، و حاج رجبعلی در محلۀ سنگلج از جمله تکایای تهران بودند که در جنب هر یک از آنها سقاخانهای نیز ساخته بودند. در کنار تکیۀ رضا قلیخان یک آب انبار وقفی نیز احداث کرده بودند.<ref>همو، (ط) 52، 59، 63، 67.</ref> | از بناهای رایج دیگری که در کنار تکیه میساختند و وقف تکیهها در تهران و دیگر شهرها میکردند، سقاخانه، آبانبار و [[سقانفار]] بود. تکیههای نوروزخان در محلۀ بازار، رضا قلیخان در محلۀ عودلاجان، و حاج رجبعلی در محلۀ سنگلج از جمله تکایای تهران بودند که در جنب هر یک از آنها سقاخانهای نیز ساخته بودند. در کنار تکیۀ رضا قلیخان یک آب انبار وقفی نیز احداث کرده بودند.<ref>همو، (ط) 52، 59، 63، 67.</ref> | ||
سقانفار -که به سقانپار و سقاتالار نیز معروف است- فضای کوچک اتاقمانندی در یک طبقه یا دو طبقه است که آن را به طور مستقل، یا در جوار تکیهها در مناطق مازندران میسازند. پلکانی معمولاً چوبی که به آن نفار یا نپار میگویند، طبقۀ اول را به طبقۀ دوم میپیوندد. طبقۀ اول آنها گاهی بنا و زمانی پایههای قطور چوبی است که طبقۀ دوم بر آنها استوار است. دیوار و سقف فضای اتاقک طبقۀ دوم برخی سقانفارها با شکلهای گوناگون جبرئیل، خورشید، دیو و دهها شکل دیگر آراسته شدهاند. مردم برای حاجتخواهی و گشایش گره از کار فروبستۀ خود و [[نذر]] و نیاز و انداختن سفرۀ حضرت ابوالفضل (ع) به این سقانفارها [[توسل]] میجویند.<ref>برای تکیهها و سقانفارهای مازندران، نک : ستوده، از آستارا...، 4(1)/ 168، 296-297، جم .</ref> | سقانفار -که به سقانپار و سقاتالار نیز معروف است- فضای کوچک اتاقمانندی در یک طبقه یا دو طبقه است که آن را به طور مستقل، یا در جوار تکیهها در مناطق مازندران میسازند. پلکانی معمولاً چوبی که به آن نفار یا نپار میگویند، طبقۀ اول را به طبقۀ دوم میپیوندد. طبقۀ اول آنها گاهی بنا و زمانی پایههای قطور چوبی است که طبقۀ دوم بر آنها استوار است. دیوار و سقف فضای اتاقک طبقۀ دوم برخی سقانفارها با شکلهای گوناگون جبرئیل، خورشید، دیو و دهها شکل دیگر آراسته شدهاند. مردم برای حاجتخواهی و گشایش گره از کار فروبستۀ خود و [[نذر]] و نیاز و انداختن سفرۀ حضرت ابوالفضل (ع) به این سقانفارها [[توسل]] میجویند.<ref>برای تکیهها و سقانفارهای مازندران، نک : ستوده، از آستارا...، 4(1)/ 168، 296-297، جم .</ref> | ||
==کاربریها== | ==کاربریها== |