ابوسعید ابی الخیر

فضل اللّه بن ابی الخیر، محمد بن احمد میهنی یکی از اعاظم مشایخ صوفیه است وی در اول محرّم سال 357 ه ق. در مهنه یا میهنه یکی از قراء بزرگ ناحیه خابران خراسان بین ابیورد و سرخس به دنیا آمد پدرش پیشه عطاری داشت و دوستدار اهل تصوف بود، بنابراین او از ابتدا با صوفیه آشنا شد. وی در ابتدا به تحصیل صرف و نحو و فقه و تفسیر پرداخت و از همان صغر سن ریاضیات شاقه می‌کشید تا به ذیل تربیت شیخ ابو الفضل سرخسی رسید و از آن به بعد همه‌ی عمر را صرف طی طریق کرد. او در میان صوفیه جایگاه بزرگی داراست و تقریبا در تمام کتب تراجم احوال صوفیه ذکری از احوال و اقوال وی آمده است. حتی او را لقب «سلطان» داده‌اند. ابو سعید نخستین کسی است از مشایخ صوفیه ایران که احوال و آراء خود را به زبان شعر در آورده است. او در مجالس خویش اشعار زیادی به فارسی و عربی انشاء می‌کرد و رباعیاتی به نام او مشهور است. ولی از خود شیخ نه دیوان شعری مانده و نه کتابی به نثر. از زمان‌های قدیم، مجموعه‌ای از اشعار فارسی و عربی به نام ابو سعید باقیمانده که شروح بسیاری هم بر آن نوشته‌اند. او را در علوم ظاهری و مذهب، شافعی و در باطن علوی می‌دانند. احوال و کرامات و سخنان ابو سعید ابی الخیر در دو کتاب که توسط نوادگان وی تألیف شده، آمده است. یکی کتاب «حالات و سخنان شیخ ابو سعید ابی الخیر» تألیف جمال الدّین ابو روح لطف اللّه و دیگر کتاب «اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید» تألیف محمّد بن منوّر. وفات ابو سعید را در شب جمعه چهارم شعبان سال 445 ه ق. ذکر کرده‌اند.

یا رب به محمّد و علیّ و زهرا *** یا رب به حسین و حسن و آل عبا

کز لطف برآر حاجتم در دو سرای‌ *** بی‌منّت خلق یا علی اعلی

تا مِهر ابو تراب دمساز من است‌ *** حیدر به جهان همدم و همراز من است

این هر دو جگر گوشه دو بالند مرا *** مشکن بالم که وقت پرواز من است

منابع

دانشنامه‌ی شعر عاشورایی، محمدزاده، ج‌ 2، ص: 730.