داورى شیرازى

زندگینامه

محمد داورى سومین فرزند وصال شیرازى(1197-1262)است که همانند برادران خود در شعر و ادب و هنر دستى به تمام داشته و از چهره‌هاى معروف ادبى در نیمه دوم سده سیزدهم هجرى به شمار مى‌رود.

وى از علوم و فنون متداول زمانه خود بهره وافرى داشته و در محضر پدر بزرگوار خود به تحصیل صرف نحو و منطق و حکمت پرداخته و از تعلیمات برادر بزرگتر خود-احمد وقار شیرازى-نیز سود جسته است.

همو در ادبیات عرب و سرودن شعر به زبان عربى توانا بوده و در زبان آذرى نیز طبع‌آزمایى مى‌کرده است.

داورى شیرازى در خط نستعلیق و شکسته از خوشنویسان بنام عصر خود بوده و دیوان حکیم خاقانى را با شرح و تعلیقات با خطى خوش نگاشته و دیوان حافظ شیرازى را در دو نسخه،یکى با خط نستعلیق و دیگرى با خط شکسته نوشته و شاهنامه فردوسى را در مدت پنج سال با هنر خط خویش آراسته که از شاهکارهاى هنر خطاطى به شمار مى‌رود و از تذهیب و نقاشى آن پیدا است که داور در این دو رشته هنرى نیز بسیار توانا بوده است.پس از پایان کار شاهنامه فردوسى طالبان بسیارى براى خریدارى آن به او مراجعه مى‌کنند و سرانجام بنا به نوشته مولف تذکره حدیقة الشعراء،شخصى به نام محمد قلى خان قشقائى با نیاز هفتصد تومان پول نقد دو طاقه شال کشمیرى ممتاز و دو اسب راهوار این نسخه خطى ممتاز را به دست مى‌آورد که بعدها جلد و محفظه آن به دست کتاب‌شناسان خارجى مى‌افتد،ولى هم‌اکنون اصل کتاب زینت‌بخش موزه رضا عباسى است.

از داورى شیرازى به جز کلیات اشعارش کتب و رساله‌هایى باقى مانده که رساله در معانى و بیان و بدیع به زبان عربى،رساله در علم عروض و آیین سخنورى و فرهنگ بزرگ ترکى به فارسى از مهم‌ترین آنها است و متاسفانه هیچ کدام به چاپ نرسیده است.

وى سرانجام در سن میانسالى و به سال 1283 ه.ق در اثر بیمارى«دق»بدرود حیات گفت و در جوار مزار پدرش در حرم شاهچراغ شیراز آرمید.

دیوان وى در چهار دفتر به ترتیب تقدم و تاخر زمانى شامل:قصاید،غزلیات،قطعات، مسمطات،ترکیب‌بندها و مثنوى‌ها به اهتمام دکتر نورانى وصال تدوین و منتشر شده است.

سبک شعرى

داورى شیرازى ادامه دهنده متقدمین و از پیروان نهضت بازگشت ادبى است.در قصیده از سبک خراسانى در غزل از سبک عراقى و در مثنوى غالبا از شیوه عبد الرحمان جامى سود جسته است.

دامنه تاثیر آثار عاشورایى

داورى شیرازى داراى آثار مناقبى و ماتمى بسیارى است و مراثى او در سوگ سالار شهیدان و شهداى کربلا از حال و هواى خاصى برخوردار است.

مسلما بالندگى شعر عاشورایى امروز تا حد زیادى مرهون تلاش شعراى آیینى در سده‌هاى پیشین است و اگر اهتمام آنان به سرودن مراثى پیرامون واقعه کربلا نبود مسلما امروز با حلقه‌هاى گسیخته‌اى در شعر عاشورا رو به رو بودیم که کار را براى اهل تحقیق دشوار مى‌ساخت و داورى شیرازى از این اصل کلى مستثنى نیست.

برگزیده آثار عاشورایى

در دیوان چاپى داورى شیرازى به قالب‌هاى متنوع شعرى برمى‌خوریم که در مراثى شهداى کربلا سروده شده ولى ما به نقل یک غزل مرثیه و ترکیب‌بند عاشورایى او بسنده مى‌کنیم:

غزل مرثیه

از حدیث شهدا مختصرى مى‌شنوى ... از غم روز قیامت خبرى مى‌شنوى تو چه دانى که چه آمد به سر شاه شهید؟ ... بر سر نیزه بیداد سرى مى‌شنوى چاک پیشانیش از دامن ابرو بگذشت ... تو همین معجز شق القمرى مى‌شنوى از جگر سوختگان لب آبت چه خبر ... این قدر هست که بوى جگرى مى‌شنوى غافلى وقت جدایى چه قیامت برخاست ... تو وداع پسرى با پدرى مى‌شنوى خبرت نیست ز حال دل بیمار حسین ... در ره شام همین در به درى مى‌شنوى تاب خورشید و تن خسته و پا در زنجیر ... حال رنجور چه دانى؟سفرى مى‌شنوى گریه سیلى شد و بنیاد صبورى بر کند ... تو همین زینبى و چشم ترى مى‌شنوى (داورى)راست دم غصه فزایى ورنه ... این همان قصه بود کز دگرى مى‌شنوى

پانزده بند عاشورایى

[1]

پیغمبر خداى که بُد رهنماى خلق ... بس رنجها که برد ز خلق از براى خلق با آن‌که او ز خلق به غیر از بدى ندید ... جز نیکویى نخواست به خلق از خداى خلق اى بس که برد رنج و تعب در ره خداى ... تا شد میان خلق خدا رهنماى خلق یک تن نبُد ز خلق که با او وفا کند ... زین رنجها که برد به مهر وفاى خلق دندان او که گوهر بحر وجود بود ... دیدى که چون شکست ز سنگ جفاى خلق؟ خاکستر از جفا به سرش ریختند و او ... روى از حیا نتافت که اف بر حیاى خلق جز خون دل غذاش ندادند و اى دریغ ... آن را که هیچ بهره نبرد از غذاى خلق اى بس زبان طعن که بر وى گشاده شد ... با این همه زبان نکشید از دعاى خلق او از پى هدایت و خلق از براى ظلم! ... خلق از قفاى او شد و او از قفاى خلق غیر از بدى ندید ز خلق خدا جزاى ... تا خود خدا به حشر چه بدهد جزاى خلق؟ باز ار نه خود شفاعت خلق خدا کند ... روز جزا و واقعه حشر،واى خلق ظلمى که بر رسول خدا رفت و عترتش ... هم خود مگر خداى ببخشد به امتش

2

داماد مصطفى که ازو دین قوام یافت ... بنگر چها ز امت بى‌احترام یافت آن مهتر ستوده که از احترام اوست ... این حرمتى که ساحت بیت الحرام یافت معراجش از رسول خدا برترست از آنک ... او بر فراز دوش پیمبر مقام یافت دیدى چها ز بعدِ رسول از لئام ناس ... آن سید امام و بزرگ کرام یافت؟ دستى که در ز قلعه خیبر گرفته بود ... رنج رسن ز دست یهودان عام یافت لعنت بر آن خسان که گرفتند ازو به ظلم ... حقى که از رسول-علیه السلام-یافت یک شام را به خواب نیاسود تا به صبح ... تا صبح عمر او ز اجل ره به شام یافت یک عمر در صیام به سر برد و اى دریغ ... ز آن ضربتى که در شب ماه صیام یافت دردا و حسرتا که مرادى ،مراد جست ... تا تیغش از سر شه مردان مرام یافت تنها همین نه تارک شیر خدا شکست ... دین خداى نیز شکستى تمام یافت از عترت رسول به جز دخترى نبود ... کاندر سپهر مجد چو او اخترى نبود

3

چون دوره تعب به حسین و حسن رسید ... بس غم که در زمانه به اهل ز من رسید تنها همین نه پیکر این شد نشان تیر ... آن را به دل نشست گر این را به تن رسید آه از شبى که تشنه برآورد سر ز خواب ... آسیمه سر به کوزه آبش دهن رسید آن آب آتشین چو فرو ریخت در گلو ... از آب زودتر اثرش بر بدن رسید زهرى جگر شکافت که چندان نفوذ کرد ... در آن تن لطیف که بر پیرهن رسید چون پاره جگر ز گلویش به طشت ریخت ... ز آن طشت طعنه‌ها که به دشت یمن رسید رو کرد بر برادر و گفت اى عزیز جان ... ایام محنت تو و آرام من رسید این گفت و شد خموش و به بام فلک خروش ... از اهل بیت خسته دل و ممتحن رسید بردند تا به خاک سپارند یاورانش ... کآن پیره‌زن به کینه او تیرزن رسید از جور امتان بر پیغمبر اى دریغ ... او نیز پاره پیکر و خونین جگر رسید چون دور غم به خامس آل عبا فتاد ... دور سپهر کینه‌اى از نو بنا نهاد

4

چون دور روزگار ستم را سر گرفت ... ره و رسم جفا به طریقى دگر گرفت در دودمان احمد مرسل شراره‌اى ... از آتش یزید درافتاد و درگرفت بر شاه دین زمانه چنان تنگ شد که او ... هم مهر از برادر و هم از پسر گرفت رو در حرم نهاد و ز دشمن امان نیافت ... ناچار راه مشهد پاک پدر گرفت دردا که راه بادیه گم کرد خسروى ... کش عقل رهنماى به ره راهبر گرفت بس نامه‌ها ز کوفه نوشتند و هر کسى ... روز و شبان ز مقدم پاکش خبر گرفت خواندند سوى خویش و به یاریش کس نرفت ... جز تیر چارپر که شتابید و پر گرفت چون دید خلق را سر نامهربانى است ... بر مرگ دل نهاد و دل از خلق برگرفت آمد به دشت ماریه گفت:این زمین کجاست؟ ... آسوده گشت چون که بگفتند نینواست

5

چو دید بر خلاف مراد است کارها ... فرمود کز شتر بفکندند بارها افراشتند خیمه و بر دفع کین خصم ... بر گرد خیمه نشاندند خارها چون اهل کوفه ز آمدن شه خبر شدند ... دشمن دو اسبه سوى شه آمد هزارها؟ گرد ملک دو رویه گرفتند فوج فوج ... از پابرهنگان عرب وز سوارها بگذشت لشکر و عمر سعد شوم بخت ... سردار لشکر و سر خنجر گذارها بر گرد شیر بیشه حق بیشه ساختند ... از نیزه‌هاى شیر فکن نیزه‌دارها شه در میان بادیه محصور دشمنان ... وز تیغهاى تیز به گردش حصارها بر روى شاه آب ببستند و اى دریغ ... از هر کنار موج‌زنان جویبارها افراشتند آتش کین وز سنان و تیغ ... بر روزن سپهر برآمد شرارها بر گرد شه چو لشکر دشمن هجوم کرد ... یکباره ز او کناره گرفتند یارها روز نهم ز ماه محرم چو شد تمام ... خورشید بخت آل على کرد رو به شام

6

روز دگر که خیمه به مشرف زد آفتاب ... آمد ز خیمه شاه برون پاى در رکاب یاران گرفته گرد ملک چون ستارگان ... خود در میان ستاده بمانند آفتاب عباس از یمین سپاه و علم به دوش ... چتر علم فراشته بر فرق،هتاب یک سو على اکبر و در دست تیغ تیز ... چون خشمگین پلنگ و به زیر اندرش عقاب بر پشت ذو الجناح شهنشاه تشنه‌لب ... از کام واگرفته به شمشیر داده آب رو کرد سوى خصم که اى قوم شوم‌بخت ... چندین به جان خود نخرید از خدا عذاب خواندیدم از حجاز و کنون مى‌زنید تیغ ... شهدى فروختند مزوّر به زهر ناب بگذشتم از شما ز من خسته بگذرید ... چندین گنه چرا؟چو گذشتید از ثواب بس گفت و غیر تیر جوابى نیامدش ... تا خود چه مى‌دهند به روز جزا حساب؟ چون پند سودمند نیفتاد خیل شاه ... افروختند آتش هیجا به رزمگاه

7

یاران شه که با دل صافى قدم زدند ... آتش به بیخ هستى اهل ستم زدند یکباره رخ ز کشور هستى بتافتند ... خود را جریده بر ره ملک عدم زدند آتش زدند یکسره بر تار و پود ظلم ... بنیاد کارگاه مخالف به هم زدند از بس ز نوک تیغ افشاندند خون به خاک ... گفتى به خاک معرکه آب بَقَم زدند شمشیر از نیام برآورده خیل شاه ... چابکسر از نهنگ به پهناى یم زدند قربان آن گروه که در پاى شاه دین ... دادند جان و از سر مردى قدم زدند قومى که دم زدند ز مهر امام خویش ... از روى صدق سینه به تیغ دو دم زدند آن بندگان خاص که دادند تشنه جان ... در راه شاه آب به روى کرم زدند یکباره خیمه شرف از دشت کربلا ... بر بارگاه قدس و ریاض ارم زدند جانهاى شیعیان همه قربان خاکشان ... وز حق همى درود به ارواح پاکشان

8

یاران شه تمام چو رفتند از برش ... آمد به بر برادر با جان برابرش با مشک خشک و کامى از آن مشک خشک‌تر ... بر روى کرده روان دیدۀ ترش اذن جهاد حست و ببوسید پاى شاه ... برجست و زد به دشمن و دل با برادرش بگرفت تیغ و روى به هرکس که مى‌نهاد ... نه تن به زین گذاشت به جا نه به تن سرش شد در فرات و مشک پر از آب کرد و تافت ... بس کرد جهد و لیک نَبُد بخت یاورش گردش گرفت دشمن از هر کرانه‌اى ... بر تن رسید نیزه و شمشیر و خنجرش جست از کمین لعینى و تیغى زدش به دوش ... کآن دست تیغ گیر جدا شد ز پیکرش تیرى به مشک آمد و بر چشم تر ز اشک ... تیرى دگر فکند سپهر ستمگرش افتاد بر زمین و بنالید و شاه دین ... آمد به سر نهاد به زانوى خود سرش بنهاد رو به رویش و زار آن چنان گریست ... کز گریه‌اش ملایک هفت آسمان گریست

9

آمد على اکبر و افکند سر به پیش ... گریید گه به حال پدر گه به حال خویش از پشت خیمه نالۀ طفلان و کودکان ... در پیش دیده کشته یار و تبار خویش هم با دلى ز درد چو بنیاد دین خراب ... با خاطر به رنج چو گیسوى خود پریش نه طاقت خموشى و نه قدرت مقال ... در جان هزار غصه و بر دل هزار ریش دانست شه که عازم ملک شهادت است ... گفتى نشست بر جگرش صد هزار نیش گفت اى پسر به حالتِ زار پدر ببخش ... مپسند درد از این همه بر جان خسته بیش شهزاده‌اش قسم به پدر داد و جد و مام ... با صد هزار غم ز عقب او روان ز پیش رو بر سپاه خصم و چو شیران گرسنه ... از پیش او دوان همه چون شیر دیده میش شمشیر آهنینش و از گرمى جدال ... دل سخت‌تر به کینه ز شمشیر آهنیش از گیر و دار معرکه وز خاگ و گرد راه ... گشت از جدال خسته عنان تافت سوى شاه

10

پیش شه ایستاد و دو چشمش پر آب شد ... گفتا ز تشنگى دل زارم کباب شد خاتم نهاد شه به دهان وى و عقیق ... چون دید لعل خشک وى از شرم آب شد بار درگر وداع پدر کرد و با شتاب ... رو کرد سوى مقصد و پا در رکاب شد یکباره گرد او بگرفتند و اى دریغ ... ز آن شیربچه‌اى که شکار کلاب شد از بس سنان و تیر از هر سو بدو رسید ... مه بود و در میان سپه آفتاب شد بر تارکش رسید یکى تیغ آبدار ... او هم نشان به همسرى بو تراب شد پاشید خون به گیسوى مشکینش اى دریغ ... از غم درست خون بدل مشک ناب شد بیتاب گشت و دست به یال عقاب برد ... وز تشنگى و درد جراحت ز تاب شد افتاد بر زمین و شه آمد به سوى او ... او را کباب دید و ز اندُه کباب شد چندان گریست شاه که از هوش رفت و باز ... این یک به هوش آمد و آن یک به خواب شد از جان گذشت شاه چو او از جهان گذشت ... آرى ز جان به مرگ پسر مى‌توان گذشت

11

چون نوبت قتال به سلطان دین فتاد ... تب لرزه بر قوائم عرش برین فتاد گرد ملال بر رخ کروبیان نشست ... زنگ هراس بر دل روح الامین فتاد از بیم رفت خنجر مریخ در نیام ... وز دست مهر تیغ به روى زمین فتاد چون شیر بچه کشته بیاورد رو به خصم ... وز بیم لرزه بر دل شیر عرین فتاد بر هر سرى که تیغ شه آورد سر فرود ... دو پاره پیکرش ز یسار و یمین فتاد گفتى که تیغ شاه شهابى بود کز او ... هر سو به خاک معرکه دیوى لعین فتاد دشت نبرد چون فلک پرستاره شد ... از بس که قبه از سپهر آهنین فتاد بس مغز پر ز باد که از باد تیغ شاه ... از زین بلند ناشده از پشت زین فتاد بس دست زورمند که با تیغ آهنین ... از آستین برون شد و بى‌آستین فتاد یکباره بسته شد ره آمد شد سوار ... از بس به خاک پیکر مردان کین فتاد آمد ندا ز حق که به هیجا چه مى‌کنى ... بردى ز یاد وعده ما را چه مى‌کنى؟

12

شه این شنید و تیغ فرو برد در غلاف ... دشمن گرفت گرد وى از قاف تا به قاف تیرى نشد ز شست که از وى کند کران ... تیغى نشد بلند که او را کند معاف هر سو که تیر پیکر چاک و یش هدف ... هر جا که تیغ تارک پاک و یش غلاف تیرش به جبهه خورد و فرو رفت تا به پر ... تیغش به سینه خورد و بدرید تا به ناف چون مصطفى فتاد به دندان او شکست ... چون مرتضى رسید به ابروى او شکاف شه کعبه حقیقى و شمشیرهاى تیز ... چون مُحرمان نموده بر اطراف او طواف از زخمهاى کارى و از ازدحام خصم ... نه تاب استقامت و نه راه انحراف گاهى به آسمان نگران گه به کشتگان ... گاهى به سوى خیمه و گاهى به آب صاف با این همه جراحت منکر که دیده بود ... از پردلى نتافت عنان را به هرطرف تیغى به فرقش آمد و شه را دگر نماند ... نه طاقت سوارى و نه قوت مصاف افتاد بر زمین تن فرزند بو تراب ... گفت آسمان ز درد که یا لیتنى تراب !

13

از زین فتاد و سر به سر خاک برنهاد ... خاکم به سر چو او به سر خاک سر نهاد هر جا که سر نهاد بر آن ریگهاى گرم ... از تاب رفت و باز به جاى دگر نهاد مرگ برادرش کمرش را شکسته بود ... برچید جامه را و به زیر کمر نهاد بند از سپر گرفت و بیفکند بر زمین ... تیغ از میان گشاد و به روى سپر نهاد اشکش ز دیده جارى و از تاب تشنگى ... لبهاى خشک را به ره چشم تر نهاد هر جا که درد داشت بر او مى‌گذاشت دست ... اى درد بر دلم که به دل بیشتر نهاد از بس رسیده بود به او تیر چارپر ... چون مرغ پرشکسته سرى زیر پر نهاد تا جاى داشت داد به تن جاى زخم تیر ... جز دل که جاى زخم فراق پسر نهاد جانش هواى بارگه کبریا نمود ... تن را براى دشمن بیدادگر نهاد آه از دمى که شمر لعین رو به شاه کرد ... روز جهان و نامه خود را سیاه کرد

14

شد سوى شاه خنجر الماس‌گون به دست ... بر روى سینه خلف مرتضى نشست پایى زدش به سینه که پایش بریده باد ... صندوق سر علم خدا را به هم شکست شد خسته سینه شه و در بارگاه قدس ... پشت رسول و خاطر شیر خدا بخست دردا که نازپرور دامان فاطمه ... پامال ناکسان شد و از خواب ناز جست پرسید نام او شه دین،گفت شمر شوم ... گفتا بیا که وعده چنین بود از الست آهسته زیر لب سخنى گفت شه بدو ... گفتا بگو هر آن چه به دل آرزوت هست گفتا چو پا به خون من خسته مى‌نهى ... آبى به دست آر که تابم بشد ز دست گفتا نبینى آب به جز آب تیغ تیز ... آب ار به چرخ موج برآرد ز خاک بست شه دست از آب شست و شد از آب ... از دست ساقیان شراب طهور مست برتافت روى از وى و سوى خدا نمود ... از آب دل برید و به یزدان پاک بست ز آن پس چه گویم آه!که شمر لعین چه کرد؟ ... ناگفتنى بود که به سلطان دین چه کرد؟

15

چون نیزه از سر شه دین سرفراز شد ... دست ستم به آل پیمبر دراز شد بر خیمه‌گاه شاه ز هر سو بتاخت خصم ... تا بارگاه شاه عرب ترکتاز شد یک چاشتگاه آل على شده نیازمند ... وز نانشان سپاه عدو بى‌نیاز شد بس چشم شوم و دست جفا بر حریم شاه ... هر سوى شد گشاده و هر گوشه باز شد اى بس که تازیانه بیداد و طعن نى ... بر دختران فاطمه پهلو نواز شد در بند پور فاطمه از جور کوفیان ... پود زیاد بر سر اورنگِ ناز شد بستان سراى احمد مختار اى دریغ ... از دستبرد حادثه بى‌برگ و ساز شد در خیمه‌گاه آل عبا آتش او فتاد ... چندان کشید شعله که دشمن‌گداز شد از ناکسان کوفى و شامى بسى ستم ... بر سروران یثرب و اهل حجاز شد از جور اهل شام ز یک چاشت تا به شام ... برچیده گشت خانه آل على تمام

محمد علی مجاهدی، کاروان شعر عاشورا،زمزم هدایت، ج1، ص 296-306.