ابن حماد
اشاره
ابو الحسن علی بن حمّاد بن عبید اللّه بن حمّاد عبدی [۱] بصری. فقیه، محدّث و شاعر امامی قرن چهارم هجری است.
از تاریخ ولادت و وفات او اطلّاع دقیقی در دست نیست اما علی بن محمّد صوفی متولّد 387 ه ق گفته است: «ابو علی بن دانیال قصیده‌ای برای من نقل کرده که ابن حمّاد برای او انشاد کرده بود.» یعنی در اوایل قرن چهارم هجری و معاصر با شیخ صدوق.
از ابن حمّاد اشعار بسیاری در کتابهای شیعه نقل شده است که همگی در مدح و رثای معصومین (ع) و ذکر مناقب و احوال ایشان است. اشعار وی نشان از وسعت دانش او در اخبار اهل بیت دارد و از خیال‌پردازی‌های شاعرانه تهی است و همه با براهینی مبتنی بر قرآن و حدیث، برای دفاع از مذهب امامیه سروده شده است.
از مقایسه اشعار ابن حمّاد دو سبک متفاوت شعری را تشخیص می‌دهیم:
دسته اول بیشتر در مناقب و موضوع امامت علی (ع) و اهل بیت و همه مستند به روایات است.
دسته دوم بیشتر در رثای امام شهید حسین بن علی (ع) و خاندان و اصحاب اوست و لاجرم عاطفه و احساس بر آنها غلبه دارد.
از مشایخ اجازه‌ی او عبد العزیز بن یحیی بن احمد بن عیسی جلودی از محدّثان بزرگ امامیّه و شاگرد برجسته وی حسین بن عبید اللّه غضائری است و همین دلالت بر وثاقت وی نیز دارد. علی بن حمّاد در اواخر قرن چهارم هجری وفات یافت. [۲]
مرثیه‌ی سید الشهداء (ع):
1- أمثّل مولای الحسین و صحبه‌کأنجم لیل بینها البدر أو أسنا
2- فلمّا رأته اخته و بناته‌و شمر علیه بالمهنّد قد أحنی
3- تعلّقن بالشمر اللّعین و قلن: دع‌حسینا فلا تقتله یا شمر و اذبحنا
4- فحزّ وریدیه و رکّب رأسه‌علی الرّمح مثل الشمس فارقت الدجنا
5- فنادت بطول الویل زینب اخته‌و قد صبغت من تحره الجیب و الرّدنا
6- ألا یا رسول اللّه یا جدّنا اقتضت‌أمیّة منّا بعدک الحقد و الضغنا
7- سبینا کما تسبی الإماء بذلّةو طیف بنا عرض البلاد و شتّتنا
8- ستفنی حیاتی بالبکاء علیهم‌و حزنی لهم باق مدی الدّهر لا یفنی
9- ألا لعن اللّه الّذی سنّ ظلمهم‌و أخزی الّذی أملا له و به استّنا
10- سأمدحکم یا آل أحمد جاهداو أمنح من عاداکم السبّ و اللعنا [۳]
1- رواست که سرورم حسین با یاران که چون اختران رخشان همراه بدر تابان بودند، لگدکوب سمّ ستوران شوند؟
2- خواهرش زینب همراه دخترانش که شمر را با شمشیر آخته بر سر حسین دیدند.
3- به دامنش آویختند که دست از حسین بدار! و ما را قربانی او ساز.
4- رگهای گردنش برید و سرش بر نی کرد، چون خورشید که از ابر کناره گیرد.
5- فریاد خواهرش زینب، بلند شد وای بر من! و دست و گریبان از خون او رنگین کرد.
6- هلا! ای رسول خدا! یا جدّاه! اینک بنی امیه کین خود را از ما بازجست.
7- اسیر گشتم چونان که بردگان به خواری اسیر گردند، گرد جهانمان گردانده در بدر کردند.
8- زندگی من با گریه و سوز بر آنان به‌سر آید، ناله‌ی اندوهم بر روزگار باقی است.
9- هلا! لعنت خدا بر آنان که ستمکاری بر اهل بیت را بنیان نهادند و آنها که بدین‌راه رفتند.
10- ای خاندان احمد! همواره مدح و ثنایتان گویم و بر دشمنانتان جز ناسزا و نفرین نثار نسازم.
مدح اهل بیت (ع):
1- علیکم سلام اللّه یا آل أحمدمتی سجعت قمریّة و علت غصنا
2- مودّتکم أجر النبیّ محمّدعلینا فآمنّا بذاک و صدّقنا
3- و عهدکم المأخوذ فی الذّر لم نقل: لآخذه کلّا و لا کیف أو أنّا
4- قبلنا و أوفینا به ثمّ خانکم‌أناس و ما خنّا و حالوا و ما حلنا
5- طهرتم فطهّرنا بفاضل طهرکم‌و طبتم فمن آثار طیبکم طبنا
6- فما شئتم شئنا و مهما کرهتمواکرهنا، و ما قلتم رضینا و صدّقنا
7- فنحن موالیکم تحنّ قلوبناإلیکم إذا إلف إلی إلفه حنّا
8- نزورکم سعیا و قلّ لحقّکم‌لو أنّا علی أحداقنا لکم زرنا
9- و لو بضّعت أجسادنا فی هواکم‌إذن لم نحل عنه بحال و لا زلنا
10- و آبائنا منهم و رثنا ولاءکم‌و نحن إذا متنا نورّثه الأبنا
11- و أنتم لنا نعم التجارة لم نکن‌لنحذر خسرانا بها لا و لا غبنا
12- و مالی لا اثنی علیکم و ربّکم‌علیکم بحسن الذکر فی کتبه أثنی
13- و إنّ أباکم یقسم الخلق فی غدفیسکن ذا نارا و یسکن ذا عدنا
14- و أنتم لنا غوث و أمن و رحمةفما منکم بدّ و لا عنکم مغنی
15- و نعلم أن لو لم ندن بولائکم‌لما قبلت أعمالنا أبدا منّا
16- و أنّ إلیکم فی المعاد إیابناإذا نحن من أجداثنا سرّعا قمنا
17- و أنّ علیکم بعد ذاک حسابناإذا ما وفدنا یوم ذاک و حوسبنا
18- و أنّ موازین الخلایق حبّکم‌فأسعدهم من کان أثقلهم وزنا
19- و موردنا یوم القیامة حوضکم‌فیظما الذی یقصی و یروی الذی یدنی
20- و أمر صراط اللّه ثمّ إلیکم‌فطوبا لنا إذ نحن عن أمرکم جزنا
21- و ما ذنبنا عند النّواصب ویلهم‌سوی أنّنا قوم بما دنتم دنّا
22- فإن کان هذا ذنبنا فتیقّنوابأنّا علیه لا انثینا و لا نثنی
23- و لمّا رفضنا رافضیکم و رهطهم‌رفضنا و عودینا و بالرّفض نبّزنا
24- و إنا اعتقدنا العدل فی اللّه مذهباو اللّه نزّهنا و إیّاه وحّدنا [۴]
1- درود خدا بر شما باد ای خاندان احمد! مادام‌که قمری بر شاخساران بر شده نغمه سراید.
2- مهرتان اجر رسالت است. ما ایمان آوردیم و تصدیق کردیم.
3- در عالم که پیمان ولایتت گرفتند، نگفتیم: نه! چرا؟ از کجا؟
4- پذیرفتیم و راه وفا گرفتیم، جمعی خیانت کردند و ما نکردیم. بازگشتند و ما بازنگشتیم.
5- پاکید، از شما رسم پاکی آموختیم، خجسته‌اید، ازاین‌رو خجسته گشتیم.
6- آنچه خواسته‌ی شما بود، همان خواستیم، آنچه مکروهتان بود پیرامونش نگشتیم، هرچه فرمودید، پسند کرده پذیرفتیم.
7- بندگان آزاد شمائیم، دلهای ما سوی شما پر می‌کشد، آری دوست به دوست مشتاق است.
8- از دل و جان سوی مزارتان روانیم و اگر با سر و چشم به زیارت آئیم، حق شما را ادا نکرده‌ایم.
9- اگر در راه شما پاره‌پاره شویم، دل از مهر شما باز نگیریم.
10- ما این مهر کیش از پدران آموختیم و چون بمیریم، فرزندان به میراث برند.
11- مهر شما بهترین تجارت فردا است که نه مغبون شویم و نه از زیان ترسیم.
12- از چه ثناخوانتان نباشیم، با آنکه خدایتان در کتب آسمانی به نیکی ثناخوان است.
13- پدر شماست که فردای رستاخیز جهانیان را دو بخش کند: بخشی در نار و بخشی در بهشت عدن.
14- پناهگاه مایید و مایه‌ی امن و رحمت، از شما گزیری نیست و نه از شما بی‌نیازی توان جست.
15- دانسته‌ایم که اگر دل به مهر شما نبندیم، طاعت ما قبول درگاه حق نخواهد بود.
16- به رستاخیز، سوی شما بازگردیم، هنگامی‌که با شتاب سر از گور برداریم.
17- بازپرسی و حساب خلایق با شماست که گروه‌گروه به‌پای میزان درآئیم.
18- مهر شما مقیاس طاعت است، سعید هر آنکه وزنه‌اش سنگین‌تر است.
19- روزی‌که بر حوض کوثر درآئیم، تشنه ماند آنکه علیّش براند و سیراب آنکه به خود بخواند.
20- راهداری بهشت با شماست، خوشا بر ما که با فرمانتان از صراط بگذریم.
21- وای بر ناصبیان! مگر چه گناهی مرتکب شده‌ایم جز اینکه به آئین شما گرویدیم.
22- اگر گناه ما همین است به یقین نه بازگردیم و نه مردود شویم.
23- از شما بریدند و خاندان شما را ترک کردند، ما هم از آنان بریدیم ازاین‌رو تهمت رفض بر ما نهادند.
24- ماییم که در ذات حق جز عدل و دادگستری اعتقاد نکردیم، خدا را تنزیه کرده یکتا شناختیم.
منابع
دانشنامه‌ی شعر عاشورایی، محمدزاده، ج1، ص:180