نوحه
گونه‌ای مرثیه‌ی مذهبی برای خواندن در مراسم و آیینهای عزاداری
در لغت و اصطلاح
«نوحه» در نخست به معنی بیان مصیبت، گریه کردن به آواز، شیون و زاری بر مرده، و در اصطلاح، گونه‌ای از شعر سوگ مذهبی است که در رثای امامان شیعه به‌خصوص امام حسین (ع) و یارانش در مراسم و آیینهای عزاداری توسط نوحه‌خوان یا مداح با آواز و ریتم خاص خوانده می‌شود.
از منظر موسیقایی
نوحه آوازهای اندوهناکی است که اغلب از گوشه‌های ردیفی گرفته شده‌اند یا برداشتی از مقام‌های آوازی موسیقی نواحی مختلف هستند.
نوحه‌خوان
به شاعر نوحه، «نوحه‌سرا» و به خوانندهی آن در مجالس و مراسم، «نوحه‌خوان» یا «نائح» می‌گویند. برخی آیینهای عزاداری (نظیر سقایی و سنگ‌زنی) نوحههای خاص خود را دارند. هنگام خواندن نوحه، عزاداران همراه آن سینه یا زنجیر یا سنگ می‌زنند و معمولاً بخشی از آن را با هدایت نوحه خوان تکرار کرده و همخوانی می‌کنند.
زبان
زبان اصلی نوحه، فارسی است؛ اما شیعیان ترک، عرب، کرد، هندی و صاحبان گویش‌های محلی نیز نوحههای خاصی خود را دارند. نوحه در همه‌ی قالب‌های شعر فارسی به ویژه «مسمط مستزاد»، «چارپاره»، «ترجیع‌بند» و «بحر طویل» سروده می‌شود. نوحه دارای سه مؤلفهی شعر، موسیقی و ریتم است که هماهنگی بین آن‌ها اهمیت بسیار دارد و در موفقیت اجرای آن اثرگذار است. شعر نوحه اغلب دارای وزن، قافیه و مشخصات شعر سنتی فارسی است. سرودن نوحه نیازمند شناخت آهنگ‌ها، ممارست و تجربهی کافی در به‌کارگیری واژهها برای القای موسیقی کلامی، آشنایی با فرهنگ مردم و مهارت شعری است. نوحهسرایان میکوشند در سرودن نوحه از کلام ساده، الفاظ آشنا و بدون تکلف و بندهای کوتاه استفاده کنند. گاهی نیز در سرایش نوحه یا در خواندن آن، لحن عامیانه و نزدیک به زبان محاورهای یا لهجه‌های محلی اتخاذ می‌شود. نوحهها نقش مؤثری در حفظ نغمات و ردیف دستگاههای موسیقی ایرانی داشتهاند.
تاریخچه
قدیمی‌ترین نوحهی مشهور فارسی به سیف فرغانی (؟-749 ق) با مطلع «ای قوم در این عزا بگریید / بر کشتهی کربلا بگریید» متعلق است. با گسترش مجالس و آیینهای سوگواری شیعیان در دورهی صفوی، گروهی از شاعران به سرودن نوحه روی آوردند و نوحهسرایی رونق گرفت. نوحههای اولیه بسیار ساده، کوتاه، بدون پیرایه و آرایه‌های خاص و گاه حتی با وزن‌های غلط و در قالب نظم با قافیه‌های نادرست ارائه می‌شدند. این نوحهها در اصل از ذهن و زبان مردم می‌تراویدند و با برداشت از مرثیه‌ها شکل میگرفتند. به مرور زمان نوحهها از نظر وزن، ترکیب واژگان، قالب و قافیه، خلاقیت و سایر عناصر شعری پیشرفت کردند. تا اوایل قرن سیزدهم در قالب‌های نسبتاً ثابت و یکسانی نوحهسرایی می‌شد و از نظر مضمون نیز نوحهها شبیه بودند. اما در دورهی قاجار، یغمای جندقی (1196 - 1276 ق) روش تازهای در نوحهسرایی ابداع کرد. او با ایجاد اصلاحاتی در الفاظ و ترکیبات و نیز مضامین نوحهها و با سرودن اشعاری که برای آهنگی ضربی ساخته شده بودند، گونهی تازهای از نوحه را بنیان گذاشت که اغلب در قالب مستزاد سروده شده و از استحکام لفظی و معنایی برخوردار بود. از دیگر نوحهسرایان مشهور دورهی قاجار، جودی خراسانی (؟ ـ 1302ق) را می‌توان نام برد. در دورهی رضاشاه، درنتیجهی محدودیتهایی که برای برگزاری مراسم عزاداری اعمال شد، نوحهسرایی به افول گرایید. اما با برکناری رضاشاه و رفع ممنوعیت عزاداری، در دههی 20 دوباره برخی شاعران به نوحهسرایی روی آوردند. در دهههای 40 و 50 و با اوج گرفتن مبارزات علیه حکومت پهلوی، نوحه‌هایی با رویکرد سیاسی و حماسی و با مضمون تطبیق واقعهی عاشورا و مبارزات علیه حکومت پهلوی سروده شد و در راهپیماییهای معترضان، به‌عنوان شعار و نیز در برخی مراسم و مجالس سوگواری که توسط مبارزان برگزار می‌شد، خوانده می‌شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در دورهی جنگ ایران و عراق، به اقتضای شرایط سیاسی کشور، مضامین رجزگونه و حماسی در سرودن نوحهها مورد توجه قرار گرفت. از مشهورترین نوحهسرایان دورهی جنگ، حبیب‌الله ابراهیمی و از مشهورترین نوحهخوانان، محمدصادق آهنگران، غلامعلی کویتی پور و حسین فخری، و از مشهورترین نوحههای آن مقطع «ممد نبودی ببینی»، «ای لشکر صاحب زمان، آماده باش، آماده باش» و «سوی دیارعاشقان» را می‌توان نام برد. همچنین «شیر سرخ عربستان»، «ای اهل حرم میرو علمدار نیامد»، «مکن ای صبح طلوع» و «بر مشام میرسد هرلحظه بوی کربلا» از نوحههای سنتی مشهور در دورهی معاصر به شمار میروند. از دهههای 70 و 80 و با اقبال نسلی از شاعران جوان به سرودن اشعار مذهبی، نوحهسرایی در قالب ترانه رواج یافت و برخی نوحهسرایان حتی به تقلید از ریتم و آهنگ قطعات موسیقی غیرمذهبی پرداختند. اقدامی که انتقاداتی را در بین بخش‌هایی از نخبگان جامعه برانگیخت. تغییرات سریع، استفاده از ریتم‌های تند و پرشور، تنوع و فراوانی نوحهها و آهنگینتر شدن آن‌ها، استفاده از مضامین بدیع و کاربرد واژگانی از ادبیات روزمرهی جوانان ازجمله ویژگیهای نسل جدید نوحههای فارسی است. با وجود گسترش و محبوبیت نوحههای جدید - به ویژه در بین جوانان و نوجوانان - نوحهسرایی و نوحه-خوانی خاص سنتی در برخی مناطق کماکان حفظ شده است. برای نمونه می‌توان به سبکهای خاص نوحه‌خوانی بوشهری و نوحه‌خوانی ترکی اشاره کرد.
منابع
- اسماعیل آذر (1381)؛
- خالقی (1384/1)، مجاهدی (1390)، مظاهری (1387 الف)؛
- معین (1380)، نصری اشرفی (1385).
- آل داوود (1379)؛
- امین فروغی (1385)؛
- امین فروغی (1392)، دستوری (1394)، رحمانی (1393)، رضوانیپور (1387)؛
- رضوانی پور (1390)؛
- رضوانی پور (1392 الف)؛
- رضوانی پور (1392 ج)؛
- رضوانی پور (1392ج)؛
- صلواتی (1382)؛
- طالبپور (1394)؛
- کاهیرده (1394)؛ هادی (1365)؛
- یغمای جندقی (1367).
- امیر عیسی ملکی.