زیارتنامه
متنى که هنگام زیارت مرقد پاک امام حسین«ع»و هر یک از امامان معصوم و ذریّۀ پاک پیامبر و شهداى اهل بیت خوانده مى‌شود،دعایى که به عنوان تشرّف باطنى براى ائمّه و امامزادگان مى‌خوانند و حاوى سلام و درود زائر نسبت به مدفون در آن مرقدهاست.
از آنجا که«زائر»را ادب و معرفت شرط است،پس سخنى که هنگام زیارت بر زبان مى‌آورد،باید والا و عارفانه و مؤدّبانه باشد.هر زائر مى‌تواند از پیش خود و به زبان خود، جملاتى و نیایش و دعایى را به عنوان زیارتنامه بخواند،ولى در منابع ما،متونى به نام «زیارتنامه»نقل شده که سند آنها به ائمّه مى‌رسد و به عنوان«زیارتهاى مأثوره»شناخته مى‌شود.علماى دین،کتب متعدّدى بصورت مجموعه‌هاى زیارات،تدوین کرده‌اند،که آمیخته‌اى است از زیارتهاى مستند و منقول از معصومین و زیاراتى که انشاى علماى بزرگ است.در این میان،آنچه از ائمّه نقل شده،بسیار است،همچون زیارتهاى:امین الله، جامعۀ کبیره،وارث،عاشورا و زیارت اربعین.کتابهاى دعا و زیارات نیز بسیار است، همچون:مصباح المتهجّد،مفاتیح الجنان،مزار،بحار الأنوار(جلد زیارات).
دقت در مضامین و محتواهاى زیارتنامه‌ها بسیار مفید است.مفاهیم کلّى که در زیارات دیده مى‌شود،بسیار است،از جمله:محبّت،مودّت،موالات،اطاعت،صلوات،سلام، عهد،شفاعت،توسّل،وفا،دعوت،نصرت،تسلیم،تصدیق،صبر،تولّى و تبرّى، مواسات،نماز،زکات،زیارت،تبلیغ،وراثت،مساعدت،معاونت،سعادت،رضا، خونخواهى،جنگ و صلح،امر به معروف و نهى از منکر،تقرّب به خدا،برائت از دشمنان، ولایت،فوز،نصیحت،جهاد،فدا شدن و...دهها عناوین و مفاهیم کلّى که از مطالعۀ فقرات زیارتنامه‌ها بر مى‌آید.اوصافى که در زیارتنامه‌ها آمده،برخى کلّى و قابل انطباق بر همۀ ائمّه و معصومین است،و برخى هم به تناسب وضعیت زندگى و شهادت امام خاصّ یا امامزاده و شهید بخصوصى به کار رفته است. محورهاى کلّى مفاهیمى که در زیارتنامه‌ها آمده است،مى‌تواند اینگونه فهرست شود:
-مسائل اعتقادى،توحید،نبوّت،صفات خدا...
-شناخت ائمّه،اوصاف،فضایل و مقاماتشان.
-تاریخ زندگى و عملکرد اولیاء دین و مظلومیّتهایشان.
-پیوندهاى«ولایى»بین زائر و پیشوا و همسویى در فکر و موضع و عمل و اقدام.
-افشاگرى بر ضدّ ستمگران حاکم و جنایتهایشان نسبت به طرفداران«حقّ»و طالبان«عدل».
-تولّى و تبرّى،شفاعت،توسّل،دعا و...معارفى از این قبیل.
-طرح آرمانهاى والا و خواسته‌هاى متعالى و نیازهاى برتر.
-و برخى موضوعات دیگر.در واقع،یک سرى معارف دینى و ارزشهاى مکتبى و فضایل رفتارى در قالب فقرات زیارتنامه،از طریق ائمّه به شیعیان و زائران آموخته شده است.زیارتنامه‌ها،نوعى اعلام مواضع اعتقادى،اخلاقى و سیاسى است که توسّط زائر،در مقدّسترین مکانها،با زبانى رسا ابراز مى‌شود.
«سلام»ها و«لعن»ها،محور عمدۀ دیگرى در زیارتنامه‌هاست،بخصوص آنچه به شهداى عاشورا مربوط مى‌شود.سلام به امام و پیامبر و شهید مورد زیارت، و لعنت به دشمنان،ظالمان،غاصبان،شریکان جور،همدستان ظالم،راضیان به ستم، زمینه‌سازان ظلم.
«حبّ و بغض»،جلوۀ دیگرى از اصل مهمّ«تولّى»و«تبرّى»است که با عبارات مختلف در زیارتنامه‌ها آمده است،از ساده‌ترین شکل آن که حالت قلبى است،تا شدیدترین صورت برونى آن که با عنوان«حرب»و«سلم»مطرح شده است.«بیعت»، عنصر دیگرى در زیارتنامه‌هاست.پیمان و میثاق زائر با امام و شهدا. «جهاد»،محتواى زندۀ دیگرى در راستاى عملکرد اولیاء خدا.مثلا در مورد پیامبر خدا،امیر المؤمنین،حمزۀ سید الشهدا،امام حسن،امام حسین،شهداى احد،شهداى کربلا و...تعبیر«جهاد»به کار رفته است،با خطابهایى چون:«جاهدت فى سبیل الله،جاهدت فى الله حقّ جهاده،جاهدت الملحدین...»و«شهادت»،از جلوه‌هاى بسیار روشن فرهنگ عاشوراست که در زیارتنامه‌ها دیده مى‌شود.
فرهنگ شهادت و نیز شهادت طلبى،در جا به جاى زیارتهاى مأثوره دیده مى‌شود.
کشته شدن در راه خدا و بر منهاج رسول الله و دین حق و سعادتمند شدن در سایۀ شهادت،و طرح جدّى این مسائل،معارضه با تبلیغات دشمنانى است که شهداى کربلا و سید الشهدا را یاغى بر خلیفه و خارجى معرّفى مى‌کردند.در زیارتى که امام هادى«ع» آموزش داده است،مى‌خوانیم:«اشهد انّک و من قتل معک شهداء احیاء».در زیارتنامه‌هاى متعدد و نیز ادعیه گوناگون،از خواسته‌هاى زائر،توفیق قیام و خونخواهى در رکاب«قائم»علیه السلام است.این القاء فرهنگ شهادت طلبى در جان و اندیشۀ شیعه است:«و ان یرزقنى طلب ثارکم مع امام هدى ظاهر...»(زیارت عاشورا)و در زیارت جامعه،اعلام حمایت و نصرت نسبت به امام زمان«عج»است:«نصرتى معدّة لکم و مودّتى خالصة لکم».
در زیارت شهداى کربلا،تعبیراتى از این قبیل دیده مى‌شود:اصفیاء،اولیاء،اودّاء، انصار،و نشان‌دهندۀ ارزشگذارى به صفاتى چون برگزیدگى،ولایت،مودّت و نصرت در قاموس کربلاست.همچنین،تقرب به خدا و رسول و ائمّه،با برائت از دشمنان خدا حاصل مى‌شود.این نیز جهت‌گیرى خاص اجتماعى-مکتبى زائر را مى‌رساند. [۱]
جواد محدثی، فرهنگ عاشورا، قم، معارف، ج1، ص 211-213.
- ↑ براى مطالعه در تحلیل محتوایى زیارتنامه‌ها،ر.ک:مقالات زیارت در مجلۀ«پیام انقلاب».سال 1365.از شمارۀ 172 تا 181 به قلم نگارنده.