ترکیب بند محتشم کاشانی
ترکیب‌بند محتشم کاشانی (۹۰۵ ه. ق-۹۹۶ ه. ق) مشهورترین سروده درباره واقعه‌ی عاشورا به زبان فارسی است.
| ترکیب‌بند محتشم کاشانی
| |
|---|---|
 | |
| نویسنده | محتشم کاشانی |
در باره‌ی ترکیب بند
که با این بیت آغاز میشود:
| باز این چه شورش است که در خلق عالم است | باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است |
این ترکیب‌بند در ۱۲ بند که هر بند هشت بیت دارد سروده شده‌است. محتشم این ترکیب‌بند را به تشویق شاه تهماسب صفوی سرود. ترکیب‌بند محتشم بر مرثیه سرایان پس از او تأثیرگذار بوده و مورد تقلید شعرای بسیاری از جمله وصال شیرازی، وحشی بافقی، حزین لاهیجی و عاشق اصفهانی قرار گرفته‌است. طولانیترین ترکیب‌بند مشابه را فدائی مازندرانی در بیش از چهار هزار بیت سروده‌است. اما هیچ کدام ترکیب‌بندهای مشابه، شهرت و مقبولیت ترکیب‌بند محتشم را نیافتند. کتیبههایی که ابیاتی از این ترکیب‌بند بر آنها نوشته‌شده، از عناصر اصلی مجالس عزاداری به شمار میروند.
قالب ترکیب‌بند
«ترکیب‌بند» یکی از قالبهای شعر فارسی است که مشتمل بر بندهایی با وزن مشابه و قافیههای مختلف است که با تک بیتهایی در پایان هر بند با قافیه متفاوت، به هم متصل میشوند. ترکیب‌بند مشابه «ترجیع‌بند» است؛ تنها تفاوت آن دو در تک بیتهای انتهایی هر بند است: در ترکیب‌بند این بند متفاوت از بندهای قبلی است، اما در ترجیع‌بند عینا تکرار میشود. به همین دلیل ادبا تا قرن هشتم ترکیب‌بند را از انواع ترجیع‌بند محسوب میکردند.
قدیمیترین نمونه ترکیب‌بند را از قطران تبریزی (م ۴۶۵ ه. ق) دانستهاند. عبدالرزاق اصفهانی، خاقانی، وحشی بافقی، محتشم کاشانی و وصال شیرازی شاعرانیاند که در سرودن ترکیب‌بند شهرت دارند. در ترکیب‌بند موضوعاتی مانند عشق، مدح، مرثیه و مضامین عرفانی مطرح میشود. همچنین شاعران دورههای مختلف، ترکیب‌بند را قالبی مناسب برای بیان مضامین مذهبی یافتهاند. جمالالدین عبدالرزاق اصفهانی (م ۵۸۸ ه. ق) ترکیب‌بند معروف خود با مطلع «ای از بر سدره شاهراهت/ وی قبّه عرش تکیه گاهت» را در مدح پیامبر اکرم(ص) سرود و محتشم کاشانی با ترکیب‌بند معروف دوازده بندی خود با مطلع «باز این چه شورش است که در خلق عالم است/ باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است» در سرودن مرثیههای مذهبی به این قالب حیات تازهای بخشید. در دورههای بعد، شاعران بسیاری به پیروی از محتشم، این قالب را برای سرودن مرثیههای عاشورایی برگزیدند که از مشهورترین آنها در دوره قاجار سروش اصفهانی و وصال شیرازی و در دوره معاصر مشفق کاشانی را میتوان نام برد.
منابع
- براون، ادوارد (۱۳۶۹). تاریخ ادبیات ایران. ترجمه بهرام مقدادی. تهران: مروارید.
- جلیلی، غلامرضا (۱۳۸۱). «مراسم عاشورا در جهان اسلام». مشکوه. ش ۷۶ و ۷۷ (پاییز و زمستان ۱۳۸۱).
- خرمشاهی، قوامالدین (۱۳۸۶). «ترکیب‌بند محتشم». دایرةالمعارف تشیع. ج ۴. زیر نظر احمد صدر حاج سید جوادی، کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی. تهران: نشر شهید سعید محبی.
- درگاهی، حسین و انوری، محمدجواد و طالعی، عبدالحسین (۱۳۷۳). شورش در خلق عالم. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- رستگار فسایی، منصور (۱۳۸۰). انواع شعر فارسی. شیراز: نوید شیراز.
- مؤتمن، زینالعابدین (۱۳۳۹). تحول شعر فارسی. تهران: کتابفروشی مصطفوی.
- محتشم، علی بن احمد (۱۳۸۰). هفت دیوان. به کوشش عبدالحسین نوایی و مهدی صدری. تهران: میراث مکتوب.
- منشی، اسکندربیگ (۱۳۵۰). عالم آرای عباسی. تهران: امیرکبیر.
- همایی، جلالالدین (۱۳۷۳). فنون بلاغت و صناعات ادبی. تهران: موسسه نشر هما.
- هندی، سعید (1388). هفت بند هفتاد بند. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.