دسته گردانی
دسته گردانی، یکی از رفتارهای جمعی عزاداران در ماه محرم است. معناشناسان دسته‌گردانی را حرکتی جمعی، هم‌آوا و هماهنگ می‌دانند و آن را نمودی از وحدت یک دسته و یک محله می‌دانند که زیر یک بیرق حرکت می‌کنند. «دسته‌گردانی در قالب یک الگوی کهن، در بنیاد و اصل خود، حرکتی است در جهت تحرک بخشیدن به مردم که گونه‌ای صف‌آرایی در برابر دشمن را می‌نمایانند و بسیج جمعی در مقابله با بیدادگری را پیش چشم می‌نهند و حرکت هماهنگ سنج‌ها و زنجیرها، جلوه‌هایی از این عزم آهنین است. [۱]
مراسم شاخسی
شاخسی که کوتاه شده واژه شاه حسین است نوعی دسته‌روی مذهبی است که بیشتر در آذربایجان و مناطق ترک زبان برگزار می‌شود. این آیین بیشتر از چند روز مانده به ماه محرم تا ظهر عاشورا ادامه دارد. در این مراسم در برخی موارد عزاداران نوعی چوب مخصوص را از زمین تا فرق سر حرکت می‌دهند و هماهنگ با رفت و برگشت چوب عبارت شاخسی (شاه حسین) واخسی (واحسین) سر می‌دهند. امروزه به چای چوب از آلات آهنی هم استفاده می‌شود. در ادامه به ذکر این آیین در مشکین‌شهر اکتفا می‌شود. در گذشته در مشکین‌شهر سرپرست هیئت و ریش‌سفیدان، مشعل آهنی بزرگی را بر سر چوب قطور و بلندی در وسط محله نصب می‌کردند. این مکان معمولاً در میدان‌گاهی مقابل مسجد قرار داشت. مأمور مخصوص هر مشعل، وظیفه داشت قبل از غروب آفتاب، مشعل‌ها را با پارچه‌های کهنه و گاهی با چوب و هیزم آماده کند. هنگام غروب، جوانان و مردان در میدان حاضر می‌شدند و هر یک چوب‌دستی بلند و محکمی به همراه می‌آوردند. در بعضی از محلات، انبار مخصوصی برای این کار وجود داشت که چوب‌دستی‌ها را در آنجا نگهداری می‌کردند. پس از فراهم شدن مقدمات، حدود یک ساعت از شب گذشته، شاه‌حسینی‌ها صف می‌بستند و در حالی که چوب‌دستی را مثل شمشیر در دست راست می‌گرفتند، دست چپ را از پشت بر کمر نفر سمت چپ خود قرار می‌دادند و بدین طریق صف فشرده و مرتبی را به وجود می‌آوردند. آن‌ها به شکل دایره بزرگی به دور مشعل می‌گشتند و در جواب اشعار و ابیاتی که سردسته می‌خواند، همه با هم عبارت «شاه حسین» را که به صورت «شاخسی» تلفظ می‌کردند، سرمی‌دادند.
بعضی از دسته‌ها برای آنکه شکوه و جلال خاصی به مراسم ببخشند، یک اتاقک مجلل چوبی به نام اتاق «حضرت قاسم» نیز با خود حمل می‌کردند. [۲]
مراسم تشت‌گذاری
مراسم تشت‌گذاری، این سنت، به تأسی از اقدام جوانمردانه سالار شهیدان حضرت امام حسین (ع) در مقابل سپاه حر انجام می‌شود. به روایتی آن حضرت در روز 27 ذی‌الحجه، آب مشک را در تشتی می‌ریزند و تمام لشکر حر و اسبان وی را سیراب می‌کنند. در این مراسم، تشت، نماد مشک سقای کربلا و آب، نماد رود فراتی است که به روی امام حسین (ع) و یارانش بسته شد.
پیشینه مراسم تشت‌گذاری به درستی معلوم نیست، در اردبیل به یاد تشنگی امام حسین (ع) در مساجد و تکایا تشت‌های پر از آب می‌گذارند تا تشنگان با جام‌های کوچکی که روی آن‌ها قرار دارند، آب بیاشامند و با یاد آن امام همام، رفع تشنگی کنند.
در گذشته‌ای نه چندان دور، مسجد جامع اردبیل نخستین مسجدی بود که در این شهر مراسم تشت‌گذاری در آن انجام می‌شد. پس از آن، مساجد دیگر هم این مراسم را برگزار می‌کردند. به این صورت که در روز اول، محله‌های گازران و طوی، در روز دوم محله‌های اوچدکان و سرچشمه و در روز سوم محله‌های پیر عبدالملک و عالی‌قاپو تشت‌گذاری می‌کردند.
امروزه مراسم تشت‌گذاری اندکی فرق کرده است؛ یعنی در وهله اول در روز بیست و ششم ذی‌الحجه، شب هنگام، در حسینیه اوچدکان مراسم تشت‌گذاری با حضور محله‌های ابراهیم‌آباد، طوی و دسته‌های زنجیرزن و سینه‌زن اوچدکان انجام می‌پذیرد. به این ترتیب که در حسینیه مسجد اوچدکان که دارای سه تشت مسین است، تشت‌ها را چند بار دور مسجد می‌گردانند و سپس در جایگاه مخصوصی قرار می‌دهند. آنگاه تشت‌ها را پر از آب زلال می‌کنند و در این حین، حاجات خود را از خدا می‌طلبند. در مواردی ممکن است تشت‌ها در خانه‌ای باشند که صاحب آن نذر کرده است. در این صورت دسته‌های عزادار به سمت آن خانه حرکت می‌کنند و با برپایی عزاداری، تشت‌ها را به طرف حسینیه اوچدکان می‌برند.
در روز بیست و هفتم ذی‌الحجه، عصر هنگام، مراسم تشت‌گذاری در مسجد جامع آغاز می‌شود و تا شب ادامه دارد. دسته‌های عزادار محله‌های کوچه سلامی، داشچیلار، اوچدکان، طوی و محله نواب صفوی در مسجد جامع حضور می‌یابند. در این مسجد، شش تشت وجود دارد که هر تشت سهم یکی از محله‌های شش گانه است. مراسم تشت‌گذاری در مسجد جامع از سوی ریش‌سفیدهای محله‌های یاد شده انجام می‌گیرد.
در روز بیست و هشتم ذی‌الحجه، مراسم تشت‌گذاری مسجد بزرگ (مسجد اعظم) با حضور محله‌های عالی‌قاپو، سرچشمه و گازران انجام می‌پذیرد. مسجد جامع اردبیل در روز بیست و نهم ذی‌الحجه میزبان برگزارکنندگان این آیین است و این مراسم با نوحه‌خوانی وقایع عاشورا همراه است.
تشت‌گردانی در ماسوله
آیین‌ها طی زمان‌های مختلف تکرار می‌شوند و در این تکرار، به فراخور سلیقه مردم، شاخ و برگ می‌یابند؛ شاخ و برگی که گاه با ژرف‌نگری می‌توان آن‌ها را به تنه اصلی متصل دانست. مراسم تشت‌گردانی و تشت‌گذاری که امروزه نیز با تفاوت‌های اندکی در مناطق شمالی ایران چون گذشته اجرا می‌شوند، از این قسم‌اند؛ تشتی که به صورت نمادین در آن آب، خاک متبرک یا شمع می‌گذارند. تشت‌گردانی ماسوله امروزه نیز مانند گذشته در روز پنجم محرم برگزار می‌شود؛ به این ترتیب که یک نفر تشتی را بالای سر خود می‌گیرد و در محله «کشه سر» می‌گرداند. در حالی که افراد به سر و سینه می‌زنند و علم «کشه سر» در جلوی دسته عزاداران حرکت داده می‌شود، مردم از هر نقطه ماسوله، خود را به محله «کشه سر» می‌رسانند و نذورات خود را از پشت‌بام داخل تشت روان می‌اندازند و به جای آن یک سکه «صاحب زمان» به عنوان تبرک دریافت می‌کنند. [۴]
تشت‌گذاری در گیلان
مراسم تشت‌گذاری شانکاور در حال حاضر نیز مانند سالیان پیش در اغلب مناطق استان گیلان برگزار می‌شود. در این رسم، مردم یک تشت مسی را با شاخه‌های سبز و پارچه‌های سبز و سیاه می‌آرایند و آن را پر از آب می‌کنند و در گوشه‌ای از مسجد می‌گذارند و چند جام برنجی نیز در کنار آن قرار می‌دهند و یک نفر به عنوان سقا از همان تشت به عزاداران حسینی آب می‌رساند. [۶]
ترکیبی از این دو آیین یعنی نوشیدن از آب تشت و انداختن نذورات در آن نیز در قاسم خان تالش از اول تا سیزدهم محرم برگزار می‌شد. [۷]
مراسم چهل منبر
نکته مشترک در تمامی آیین‌های مربوط به تشت این است که تشت به وسیله‌ای برای حاجت‌خواهی مردم تبدیل شده و به عنوان نشانه‌ای از امام، عزیز شمرده می‌شود. نمونه این حاجت‌خواهی را در مراسم «چهل منبر» که در بیشتر نقاط ایران برگزار می‌شود، می‌توان مشاهده کرد. برای مثال در بروجرد، عصر تاسوعا زنان با پای برهنه و صورت پوشیده به صورت دسته‌جمعی به چهل سقاخانه سر می‌زنند و در گل تشت کنار منبر هر سقاخانه شمعی روشن می‌نشاندند و از کنار منبر به منظور تبرک نقل یا قندی برمی‌دارند. در بجنورد، در شب شام غریبان، در گوشه مسجد، تشتی قرار می‌دهند و مردم در آن شمع حاجت روشن می‌کنند. شمع‌ها باید تا آخر سوخته شوند. زن‌ها کنار تشت مقداری نبات و پول می‌گذارند. در پایان عزاداری، نبات‌ها به عنوان تبرک بین مردم تقسیم می‌شود. [۹] در سبزوار، تشت گل برای روشن کردن شمع نذری، با گلاب و خاک مهر درست می‌شود. تشت پر از گل دم در مسجد گذاشته می‌شود تا عزاداران هنگام ورود به مسجد قدری گل به پیشانی خود بمالند.
منبع
اصغر شعاع، علی آنی‌زاده، رقیه حاج محمدیاری، شهرزاد دوستی، الهه شایسته رخ، محرم و صفر در فرهنگ مردم ایران، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، ص 80-85.
پی نوشت
- ↑ میرشکرایی، 1383، ص 53.
- ↑ احمدی، مرسل، قورت تپه، مشکین‌شهر، اردبیل، 1352 و 1353.
- ↑ وب سایت تبیان
- ↑ مهدی زاده، قاسم، ماسوله، گیلان، 1358.
- ↑ خبرگزاری صدا و سیمای گیلان
- ↑ کاظمی، رضا، شانکاور، رضوان شهر، گیلان، 1353.
- ↑ ذاکری، موسی، قاسم خان، تالش، گیلان، 1346.
- ↑ باشگاه خبرنگاران جوان
- ↑ رضایی، جواد، ده گاه، بجنورد، خراسان شمالی، 1377.