محمود خان ملک الشعرای صبا

حذف لطفا

محمودخان ملک شعرا معروف به محمود خان صبا از شاعران قصیده سرای قرن سیزدهم هجری است. محمود خان مانند نیاکانش در شعر و شاعری شهرتی به سزا یافت و در فنون دیگر از قبیل خوشنویسی، نقاشی، منبت‌کاری، مجسمه‌کاری، هنرنمایی کرد و مورد توجه مخصوص ناصرالدین شاه واقع شد. دیوان وی شامل تغزلات، قصاید، مدایح، فتوحات، مراثی، مناقب وگله‌ها است. وی در سرودن قصیده استادی مسلم است و قصایدش به سبک فرخی و منوچهری نزدیک است.

محمود خان
نام اصلی	محمود خان ملک الشعرای صبا
زمینهٔ کاری	در شعر و شاعری شهرتی به سزا یافت و در فنون دیگر از قبیل خوشنویسی، نقاشی، منبت‌کاری، مجسمه‌کاری، هنرنمایی کرد
زادروز	1228 ه.ق تهران
پدر و مادر	فرزند محمدحسین‌خان ملک‌الشعرا متخلص به عندلیب و نوۀ فتحعلی‌خان صبای کاشانی ملک‌الشعرای دربار فتح‌علی‌شاه قاجار
مرگ	1146 ه.ق

تبار

او فرزند محمدحسین‌خان ملک‌الشعرا متخلص به عندلیب و نوۀ فتحعلی‌خان صبای کاشانی ملک‌الشعرای دربار فتح‌علی‌شاه قاجار بود و در سال 1228 ه.ق تهران متولد شد.

نیاکان فتحعلی خان صبا از خاندان کردنژاد دُنبُلی آذربایجان بودند که هنوز هم در تبریز و خوی و پیرامون‌ آنها ساکن هستند. از دوران صفویه به بعد اغلب فرمانروایان آذربایجان از این خاندان برگزیده می‌شدند و مردان دلیر و میهن دوست و دانشمند از میان آنان فراوان برخاسته است.

نیای فتحعلی‌خان، امیر غیاث بیک از سپهسالاران مشهور عهد صفوی بود. او در جنگی که اتفاق افتاد، اشتباهی را فرماندهی لشکر مرتکب شد که در نتیجۀ آن گروهی از جوانان زبدۀ خاندان دنبلی کشته شدند. او از بیم پرخاش برادرش امیر مرتضی‌قلی خان دنبلی و شرمساری از روی پسر کشتگان، دیگر به آذربایجان برنگشت. در کاشان به صورت منزوی زندگی کرد تا اینکه در سال 1146 هجری قمری چشم از جهان فروبست.

فرزند امیر غیاث بیک، آقا محمد ضرابی، معاصر نادرشاه و کریمخان زند، پس از مرگ پدر در کاشان ماندگار شد و ضرابخانۀ آن شهر را در عهده گرفت و به «ضرابی» مشهور شد.

فرزند او فتحعلی‌خان، ابتدا از شعرای دربار لطفعلی‌خان زند بود و پس از شکست و کشته شدن شاه زند، به دربار قاجار پیوست. او در عهد فتحعلی‌شاه سمت ملک‌الشعرایی دربار و حکومت قم و کاشان و ساوه و نراق و حدود جوشقان و نطنز تا اصفهان را داشت. در سال 1237 هجری قمری فتحعلی‌خان ملک الشعرا درگذشت و فرزندش محمدحسین‌خان متخلص به «عندلیب»، جانشینی پدرش سمت ملک‌الشعرایی دربار فتحعلی‌شاه و محمدشاه را به دست آورد. او علاوه بر شاعری به سایر کارهای هنری مانند صنایع دستی نیز می‌پرداخت. او در سال 1265 هجری قمری، هم زمان با سلطنت ناصرالدین شاه درگذشت.

اثر عاشورایی

محمودخان در رثای شهیدان کربلا، ترکیب‌بندی روان، سلیس و محکم سروده و آن یکی از بهترین مراثی موجود در این زمینه است.

استعاره و تشبیه از آرایه‌های بارز ادبی این مرثیه به شمار می‌رود.

حوادث تاریخی به نمایش در آمده در این مرثیه به منطق زمان و روایت مندی متکّی است. سیر حوادث تاریخی را می‌توان به وضوح در این ترکیب‌بند مشاهده کرد از جمله:

• آمدن کوفیان برای جدال و خصم در کربلا

• مکالمۀ امام حسین (ع) با خواهر برای دعوت به صبر

• رفتن امام حسین (ع) به قتلگاه و از زین فتادن ایشان

• حملۀ گروه کفار به دور ایشان و بریدن سر مبارک

• حرکت کاروان از قتلگاه و خطاب زینب (س) و سکینه (س) با امام حسین (ع) و به اسیری رفتن اهل حرم از مضمون‌های اصلی این ترکیب‌بند است.

امام حسین (ع) و حضرت زینب (س) در این مرثیه نقش اصلی را ایفا می‌کنند. این ترکیب‌بند چون دیگر ترکیب‌بندهای عاشورایی این غم را مختص به انسان نمی‌داند، بلکه تمام فرشیان اعم از جمارات، نباتات و حیوانات را در این اندوه شریک می‌داند و آسمانیان را نیز بی‌نصیب نمی‌گذارد.

کتاب شناسی

دیوان محمودخان ملک الشعرا و آثار فکری او، مصحح: حسن عاطفی، افشین عاطفی. قم: مرکز ذخائر اسلامی. 1385.