صائب تبریزی‌

میرزا محمد علی بن میرزا عبد الرّحیم تبریزی معروف به «صائب» و «صائبا» از اعقاب شمس الدین محمد شیرین مغربی تبریزی (م 808 هجری) است که در سال 1016 ه ق. متولد شد. پدرش از تاجران تبریزی اصفهان بود و از جمله اشخاصی است که به امر شاه عباس اول از تبریز کوچ کرده و در عراق متوطن شد. پسرش محمد علی در شهر اصفهان متولد شد و در آنجا نشو و نما یافت. و بعد از تحصیلات و کسب فنون شاعری از حکیم رکنای کاشانی و حکیم شفایی، مورد علاقه‌ی شاه عباس قرار گرفت. پس از چندی در عهد سلطنت شهاب الدّین شاه جهان در سال 1036 هجری به هندوستان رفت و مدّتی در کابل در نزد ظفر خان نایب الحکومة آنجا زیست سپس به همراه وی به دکن در هند رفت. صائب در آنجا به حضور پادشاه معرفی و به لقب «مستعد خان» و منصب «هزاره» سرافراز گردید. در سال 1042 هجری ظفر خان متخلص به «احسن» به حکومت کشمیر منصوب شد و صائب هم با وی رفت و به واسطه‌ی مدایح و قصاید او را زنده‌ی جاوید ساخت. ظفر خان نیز در بعضی از مقاطع غزلهای خود از صائب اسم برده است. در همان سال پدر صائب به هند آمد و او را به اصفهان باز گرداند. صائب از آن پس تا پایان عمر در اصفهان بود و نزد سلاطین صفوی احترام داشت و لقب «ملک الشعرایی» را از شاه عباس دوم دریافت کرد. صائب به سال 1081 هجری وفات یافت. صائب در اصناف سخن دست داشت. در قصاید و مثنوی چیره نیست ولی در غزل از استادان مسلم شمرده می‌شود. سخن او استوار و مقرون به موازین فصاحت و در عین حال پر معنی و پر از مضمون‌های دقیق و فکرهای باریک و خیالهای لطیف است و او مخصوصا در تمثیل ید بیضا می‌نماید و کمتر غزل اوست که یا متضمن مثل سائری نباشد و یا بعضی ابیات آنها حکم امثال سائر را نداشته باشد. این است که شیوه‌ی خاص صائب را تمثیل دانسته‌اند و می‌توان از این حیث او را با عنصری در میان قصیده‌سرایان قدیم مقایسه کرد. اختصاص دیگر صائب به ایراد نکته‌های دقیق اخلاقی و عرفانی در اشعار خویش است و این کار به غزلهای او شکوه و جلوه‌ای خاص می‌بخشد.

صائب دواوین متعدّدی دارد مجموعه‌ی آثار نظم او قریب به یکصد و بیست هزار بیت است و بیشتر به غزل پرداخته است.

قصیده و مثنوی نیز دارد. هم چنین نثرهای بلیغ و خطبه‌های دیوانی نیز انشا کرده و دیوانی هم به ترکی دارد. کلیات وی عبارت است از یک سفینه‌ی مملو از مواعظ و آداب که جملگی پر از حکمت و امثال است و اکثر ابیاتش ضرب المثل شده است. صائب از استادان سبک هندی است.

مظهر انوار ربّانی، حسین بن علیست‌		آن که خاک آستانش دردمندان را شفاست
ابر رحمت، سایبان قبّه‌ی پر نور او		روضه‌اش را از پر و بال ملایک بوریاست
دست خالی برنمی‌گردد دعا از روضه‌اش‌		سایلان را آستانش کعبه‌ی حاجت رواست
با لب خشک از جهان تا رفت آن سلطان دین‌		آب را خاک مذلّت در دهان زین ماجراست
زین مصیبت می‌کند خون گریه چرخ سنگدل‌		این شفق نبود که صبح و شام، ظاهر برسماست
در ره دین هر که جان خویش را سازد فدا		در گلوی تشنه‌ی او آب تیغ، آب بقاست
نیست یک دل کز وقوع این مصیبت داغ نیست‌		گریه، فرض عین هفتاد و دو ملت زین عزاست
بهر زوّارش که می‌آیند با چندین امید		هر کف خاک از زمین کربلا دست دعاست
چند روزی بود اگر مهر سلیمان معتبر		تا قیامت سجده‌گاه خلق، مهر کربلاست
زایران را چون نسازد پاک از گرد گناه‌		شهپر روح الامین، جاروب این جنّت سراست
تکیه گاهش بود از دوش رسول هاشمی‌		آن سری کز تیغ بیداد یزید از تن جداست
آن که می‌شد پیکرش از بوی گل، نیلوفری‌		چاک چاک امروز مانند گل از تیغ جفاست
آن که بود آرامگاهش، از کنار مصطفی‌		پیکر سیمین او افتاده زیر دست و پاست
چرخ از انجم در عزایش دامن پر اشک شد		تا به دامان جزا، گر ابر خون گرید رواست
مدحش از ما عاجزان، «صائب» بود ترک ادب‌		آن که ممدوح خدا و مصطفا و مرتضاست

چون آسمان کند کمر کینه استوار		کشتیّ نوح بشکند از موجه‌ی بحار
لعل حسین را کند از مهر خشک لب‌		تیغ یزید را کند از کینه آبدار
در چاه، سرنگون فکند ماه مصر را		یعقوب را سفید کند، چشمِ انتظار
چون برگ کاه، در نظر عقل، شد سبک‌		هرکس که پشت داد به دیوار روزگار
خون شفق، ز پنجه‌ی خورشید می‌چکد		از بس گلوی تشنه لبان را دهد فشار
پور ابو تراب، جگر گوشه‌ی رسول‌		طفلی که بود گیسوی پیغمبرش مهار
روزی که پا به دایره‌ی کربلا نهاد		بشنو چه‌ها کشید، ز چرخ ستم شعار
از زخم تیره بر بدن نازنین او		صد روزن از بهشت برین گشت آشکار
لعل لبی که بوسه گه جبرئیل بود		بی‌آب شد ز سنگدلیهای روزگار
رنگین ز خون شده‌ست ز بی‌رویی سپهر		رویی که می‌گذاشت بر او، مصطفی، عذار
طفلی که ناقة اللّه او بود مصطفی‌		خصم سیاه دل، شده بر سینه‌اش سوار
عیسا، در آسمان چهارم گرفت گوش‌		پیچید بس که نوحه در این نیلگون حصار
نتوان سپهر را به سر انگشت برگرفت‌		چون نیزه برگرفت سر آن بزرگوار؟
در ماتم تو چرخ به سر کاه ریخته‌ست‌		این نیست کهکشان که ز گردون شد آشکار
از بس که طایران هوا خون گریستند		از ماتم تو روی زمین گشت لاله‌زار
خضر و مسیح را به نفس زنده می‌کنند		آنها که در رکاب تو کردند جان نثار
بگری، که اشک ماتمیان حسین را		عرش التماس می‌کند از بهر گوشوار
چون خاک کربلا نشود سجده‌گاه عرش؟!		خون حسین ریخت بر آن خاک مشکبار
«صائب» از این نوای جگرسوز لب ببند		کز استماع آن جگر سنگ شد فگار

منابع

دانشنامه‌ی شعر عاشورایی، محمدزاده، ج‌ 2، ص: 826-827.