نخل

نخل سازه‌ای نمادین در مراسم سوگواری مذهبی مناطق حاشیه کویر مرکزی ایران است.

نخل در لغت به معنای درخت خرما و در آیین‌های سوگواری نام تابوت‌واره یا اتاقکی حجله مانند و مشبک از جنس چوب، به شکل مکعب مستطیل با بامی دو شیب است که گاه «نخل عزا»، «نخل ماتم»، «نخل تابوت»، «نخل شهیدان»، «نخل عاشورا»، «نخل محرم» و در شهر یزد «نقل» خوانده می‌شود.

در فرهنگ عامه، نخل نمادی از تابوت امام حسین (ع) تلقی شده و گرداندن آن توسط عزاداران تشییع جنازه نمادین آن حضرت به شمار می‌رود. درباره وجه تسمیه نخل، فلی بلوکباشی معتقد است احتمالا چون در قدیم این تابوت‌واره را از چوب درخت خرما می‌ساختند، به این نام شهرت یافته است. همچنین می‌توان احتمال داد که این تابوت‌واره را به سبب تقدس و حرمت نخل در فرهنگ ایران و میان رودان -به عنوان نماد برکت، حاصل‌خیزی و باروری- چنین نامیده‌اند.

نخل‌ها در اندازه‌های مختلفی ساخته می شوند. برخی از آنها به اندازه‌ای بزرگ و سنگین‌اند که بلند کردن و حملشان نیازمند نیروی ده‌ها نفر است. نخل را روی زمین یا روی چهارپایه‌ها یا تخت‌هایی چوبی می‌گذارند و هنگام حرکت دادن و گرداندن آن، سرک بیرون آمده تیرهای کفپوش را می‌گیرند و آن را بر دوش می‌گذارند.

در دهه محرم و معمولا دو سه روز مانده به تاسوعا نخل را با آداب و تشریفات مشخصی آماده کرده و همه سطح بدنه آن را با پارچه‌های سیاه و سبز و شال و ترمه می‌پوشانند. سپس آن را با آینه، چراغ، ابزارهای جنگی (شمشیر، سپر، کلاهخود و…) و گل و سبزه می‌آرایند. گاه شمایل ائمه هم روی نخل نصب می‌کنند و پایین نخل، چشم زخم،، نظر قربانی و زنگوله آویزان می‌کنند. به این مراسم «نخل آرایی» یا «نخل بندی» و به کسی که نخل را تزئین می‌کند و می‌بندد «نخل آرا»، «نخل بند» و «بابای نخل» گفته می‌شود. در بعضی مناطق نخل به نام بابای آن -که متولی و محافظ نخل است- شناخته می‌شود. در روز عاشورا با آدابی خاص نخل را بر دوش بلند می‌کنند و در دسته‌های عزاداری و مکان های محوری شهر و روستا می‌گردانند.

استفاده از نخل، اغلب در عزاداری شهرهای حاشیه کویر مرکزی ایران رایج است. مهم‌ترین نخل‌های عزاداری، در حوزه فرهنگی یزد و شهر تفت وجود دارند. در نظر عامه شیعیان، نخل جایگاه والایی داشته و شیئی مقدس به شمار می‌رود. برخی برای آن نذر می‌کنند و به آن تبرک می‌جویند. در برخی از نقاط ایران، نخل را برای برکت بخشی به مزارع یا به سرچشمه آب می‌برند. اهالی ابیانه نیز اعتقاد دارند اگر زن نازایی هنگام نخل‌گردانی از زیر آن عبور کند، صاحب فرزند می‌شود. حتی گاهی در آن آبادی زنی که دارای فرزند نمی‌شود، لباس عروسی خود را نذر نخل می‌کند.

جستارهای وابسته

• نخل گردانی
• تابوت گردانی
• جبار رحمانی

منابع

• بلوکباشی (1383 الف)
• سعیدی (1386)
• معتمدی (1378)