در حال ویرایش ابو الفتح کشاجم

{{جعبه زندگینامه
| اندازه جعبه       =
| عنوان             = کُشاجم
| نام               = محمود بن حسین رملی
| تصویر             =
| اندازه تصویر      =
| عنوان تصویر       =
| زادروز            =
| زادگاه            = بلخ، خراسان ؛ موطن: رمله (شهر)، فلسطین
| تاریخ مرگ         = ۹۷۰ (میلادی)/ ۳۶۰ (قمری)
| مکان مرگ          =
| محل زندگی         =
| نژاد              =  مردم فارس، ایالت سند
| تحصیلات            = 
| دانشگاه           = مدرسه‌های [[کوفه]]، بصره، مکه، مصر، شام، خراسان، جزیره (میانرودان)
| پیشه              = ادیب و شاعر، کاتب
| آثار              = ادب الندیم
}}
'''ابو الفتح کشاجم<ref>به این علت خود را" کشاجم" نامید که هریک از حروف پنجگانه آن اشاره به یکی از فنونی داشت که در آن مهارت و تسلّط داشت: ک: کاتب، ش: شاعر، الف: ادب و انشاء و سرود، ج: جدل یا جود، م: متکلّم و منطقی و منجّم. هنگامی‌که در علم طب هم مهارت کامل یافت حرف ط را به آن افزود" طکشاجم" لکن بدان شهرت نیافت.</ref> محمود بن محمّد بن حسین بن سندی بن شاهک رملی<ref>رملی: منسوب به رمله از آبادی‌های فلسطین.</ref>'''، متوفی به سال ۳۰۶ ه. ق. شاعر، نویسنده، متکلم و منجم، محقّق و از طبیبان ماهر و زبردست بود.

==تبارشناسی==
جد ابوالفتح، سندی بن شاهک دشمن خاندان طهارت بود و فشار و سختگیری‌اش نسبت به امام موسی بن جعفر (ع) در زندان هارون الرّشید بر کسی پوشیده نیست ولی او آشکارا به حمایت از [[اهل بیت (ع)|اهل بیت]] برخاسته است و اشعار بسیاری در مدح و رثای علی (ع) و اولادش دارد.<ref>شذرات الذهب؛ ج۳، ص ۳۷.</ref>

از کشاجم دو فرزند به نام‌های ابو الفرج و ابو نصر احمد به‌جا ماند که ابو نصر احمد هم شاعری ادیب بود و کشاجم در اشعار خود به [[مداحى|مدح]] فرزندش ابو نصر احمد پرداخته‌است.<ref> الغدیر؛ ج ۴، ص ۵- ۲۳ با تلخیص.</ref>

==سرودن شعر==
ابوبکر، محمّد بن عبد اللّه حمدونی دیوان شعر ابوالفتح، را مرتب کرد و اضافاتی را که از پسر کشاجم (ابی الفرج) به دست آورده بود، بدان ملحق نمود.

کشاجم در سرودن اشعار چون معلّم اخلاق است و اشعارش نمونه‌های اخلاق نیک، طبع بلند، وقار و صمیمیت آشکار دارد و نشان‌دهنده این است که برای ترویج مبادی انسانیّت و تحکیم مبانی فضیلت و تقوی به‌پا خاسته است. او اخلاقی نرم و لطیف داشت و هیچگاه گرد شرارت و بد ذاتی و زخم‌زبان نگشت و به هجو و بدگویی کسی نپرداخت.

کشاجم از شهر خود رمله به قصد سیاحت حرکت کرد و به مصر و [[شام]] و عراق سفر کرد و در ضمن سیاحت‌ها با شاهان و وزراء و امراء نشست داشت و از جوائز آنان بهره‌مند می‌شد و از عطایشان برای ادامه سفر استقبال می‌کرد. هم‌چنین با رجال علم و ادب و حدیث نیز رفت‌وآمد داشت و بین او و دانشمندان بزم‌های ادبی و مجالس مناظره تشکیل شده و همین امر باعث شد تا با علوم مختلفه آشنا و ماهر گردد. و در نویسندگی و خطابه از رجال علم و ادب معرفی شود.<ref>مروج الذهب؛ ج ۲، ص ۵۲۳.</ref>

دوره شاعر دوره‌ای است که آراء و مذاهب و دسته‌بندی‌های دینی پدید آمد و در این عصر کمتر کسی است که برای خودش مسلک خاصی اختیار نکرده باشد. کشاجم یک شیعه امامی است که در تشیّع و موالات اهل بیت صادقانه قدم برداشته و فداکاری نمود. و عقیده‌اش در خلال اشعارش کاملا آشکار است. او به تشیع خود افتخار می‌کرد و با براهینی استوار مردم را به مذهب شیعه فرامی‌خواند و از حقوق اهل بیت جانبداری می‌نمود، و در سوگ و ماتمشان ناله و زاری می‌کرد، و دشمنانشان را نکوهش و از آنان بیزاری می‌جست.

==تالیفات==
تألیفات کشاجم عبارتند از: «ادب الندیم»،<ref>نام این کتاب در فهرست ابن ندیم یاد شده است.</ref> کتاب «رسائل» (نامه‌ها)، «دیوان شعر»، «خصائص طرف» (چشم)، «الصبیح» (زیبا)، «بیرزه در علم شکار».

==نمونه اشعار==

===مرثیه‌ آل رسول (ص)===

====متن عربی====

#بکاء و قلّ غناء البکاءعلی رزء ذریّة الأنبیاء
#لئن ذلّ فیه عزیز الدّموع‌لقد عزّ فیه ذلیل العزاء
#أعاذلتی إنّ برد التّقی‌کسانیه حبیّ لأهل الکساء
#سفینة نوح فمن یعتلق‌بحبّهم یعتلق بالنجاء
#لعمری لقد ضلّ رأی الهوی‌بأفئدة من هواها هوائی
#و أوصی النبیّ و لکن غدت‌وصایاه منبذة بالعراء
#و من قبلها أمر المیّتون‌بردّ الامور إلی الأوصیاء
#و لم ینشر القوم غلّ الصدور حتّی طواه الرّدی فی رداء
#و لو سلّموا لإمام الهدی‌لقوبل معوجّهم باستواء
#هلال إلی الرشد عالی الضیاو سیف علی الکفر ماضی المضاء
#و بحر تدفّق بالمعجزات‌کما یتدفّق ینبوع ماء
#علوم سماویّة لا تنال‌و من ذاینال نجوم السماء؟
#لعمری الاولی جحدوا حقّه‌و ما کان أولاهم بالولاء
#و کم موقف کان شخص الحمام‌من الخوف فیه قلیل الخفاء
#جلاه فإن أنکروا فضله‌فقد عرفت ذاک شمس الضحاء
#أراها العجاج قبیل الصّباح‌و ردّت علیه بعید المساء
#و إن وتر القوم فی بدرهم‌لقد نقض القوم فی کربلاء
#مطایا الخطایا خذی فی الظلام‌فماهمّ ابلیس غیر الحداء
#لقد هتکت حرم المصطفی‌و حلّ بهنّ عظیم البلاء
#و ساقوا رجالهم کالعبیدو حادوا نساءهم کالإماء
#فلو کان جدّهم شاهدالیتبع أظعانهم بالبکاء
#حقود تضرّم بدریّةوداء الحقود عزیز الدواء
#تراه مع الموت تحت اللواء و اللّه و النصر فوق اللواء
#غداة خمیس إمام الهدی‌و قد غاث فیهم هزبر اللقاء
#و کم أنفس فی سعیر هوت‌و هام مطیّرة فی الهواء
#بضرب کما انقدّ جیب القمیص‌و طعن کما انحلّ عقد السقاء
#و خیرة ربّی من الخیرتین‌و صفوة ربّی من الأصفیاء
#طهرتم فکنتم مدیح المدیح‌و کان سواکم هجاء الهجاء
#قضیت بحبّکم ما علیّ‌إذا ما دعیت لفصل القضاء
#و أیقنت أنّ ذنوبی به‌تساقط عنّی سقوط الهباء
#فصلّی علیکم آله الوری‌صلاة توازی نجوم السماء <ref>الغدیر؛ ج ۴، ص ۱۵- ۱۷. ادب الطف؛ ج ۲، ص ۴۲ و ۴۳.</ref>

====ترجمه====

#می‌گریم ولی گریه بر خاندان انبیاء چه دردی دوا خواهد کرد؟
#اگر در این ماتم اشک‌های نازنین و عزیزم به خاک می‌ریزد، در عوض صبر و شکیبائیم سر به آسمان می‌ساید.
#ای دوست نکوهش مکن! این جامه‌ی تقوی که به تن دارم، از برکت همان محبّتی است که به خاندان نبوّت دارم.
#همانها که چون کشتی نوح، هرکس به دوستی و ولایتشان چنگ زند اهل نجات است.
#به جان خودم سوگند که هوی و هوس به گمراهی کشید دلهایی را که از محبّت آنان خالی است.
#پیامبر خدا سفارشی فرمود که امروز سفارش او را به بیابان افکنده‌اند.
#این رسم تازه نیست، پیش از آن هم دیگران که دار فانی را وداع می‌گفته‌اند، تمشیت کارهای خود را به وصیّ خود محوّل کرده‌اند.
#قریش کینه‌های دل را آشکار نکردند مگر بعد از آنکه با خواری و پستی آن کینه‌ها را در جامه پنهان کردند.
#اگر در برابر پیشوای حق تسلیم می‌شدند، افکار کج آنان به راستی می‌گرائید.
#ماه نوی که با پرتو کامل به سوی صلاح رهبری می‌کند و شمشیری که به سهولت فرق کفر را می‌شکافد.
#دریای دانشی که موج معجزاتش به آسمان سر می‌کشد، چنانکه آب از چشمه فوران کند.
#آن همه دانش آسمانی که در دسترس دیگران نیست، آخر چه‌کسی به اختران آسمان دسترسی دارد.
#به جان خودم سوگند که پیشینیان حق او را انکار کردند و چقدر شایسته بود که متابعت و پیروی می‌کردند.
#در معرکه‌ی نبرد بسیار اتّفاق افتاد که مرگ بر سر همگان سایه‌گستر بود.
#و او با شجاعت و دلاوری غمها را به سرور مبدّل ساخت، پس اگر فضل او را انکار کنند خورشید آسمان گواه و معترف است.
#او بود که در نبرد" ذات السلاسل" قبل از طلوع فجر، غبار میدان را به چهره خورشید کشید و همو بود که خورشید هنگام عصر برای او بازگشت.
#اگر او در جنگ بدر، قریش را داغدار ساخت، به خدا سوگند که آنان در [[کربلا]]، داغ دل را گرفتند.
#ای مرکب خطا، در تاریکی شب بتاز که شیطان ترانه‌سرایی آغاز کرد.
#به خدا سوگند که حرمت مصطفی هتک شده و بالاترین مصیبت‌ها به آنان وارد آمد.
#مردانشان را چون بردگان راندند و زنانشان را چون کنیزان به بند کشیدند.
#کاش جدّشان حاضر و ناظر بود تا به دنبال کاروان غم، ناله و زاری سر می‌داد.
#کینه‌های بدر بود که شعله‌ور گشته بود، البته کینه‌ی دل، درد بی‌درمانی است.
#او با داس مرگ، زیر پرچم قرار گرفته بود و خدا و نصرت برفراز پرچم.
#در میان لشکر، رهبر هدایت بود، در حالی‌که چون شیر جولان می‌کرد.
#و چه بسیار جانها که به آتش دوزخ شتافت و سرها که بر هوا پران شد.
#با ضرب دستش، گویا گریبان است که پاره می‌شود و با طعن نیزه گویا مشکی است که سوراخ میگردد.
#برگزیده خداست از میان برگزیدگان و نخبه‌ی الهی است از میان نخبگان.
#جانم فدایتان باد! پاک شوید و خود مایه ستایش و ثنائید و دیگران مایه نکوهش و هجا.
#روزی‌که برای محاکمه به درگاه حق بخوانندم، خواهم گفت: آنچه بر عهده داشتم با برکت دوستی شما ادا کرده‌ام.
#من یقین دارم که گناهان من با دوستی و محبّت شما مانند برگ درختان ریخته خواهد شد.
#خدای عالمیان بر شما درود فرستد، درودی که با ستارگان هم‌طراز آید.

===مدح آل رسول (ص)===

====متن عربی====

#آل النبیّ فضلتم‌فضل النجوم الزاهره
#و بهرتم أعدائکم‌بالمأثرات السائره
#و لکم مع الشّرف البلاغة و الحلوم الوافره
#و إذا تفوخر بالعلامنکم علاکم فاخره
#هذا و کم أطفأتم‌عن أحمد من نائره
#بالسّمر تخضب بالنجیع‌و بالسیوف البائره
#تشفی بها أکبادکم‌من کلّ نفس کافره
#و رفضتم الدنیا لذافزتم بحظّ الآخره <ref>الغدیر؛ ج ۴، ص ۱۷.</ref>

====ترجمه====

#ای خاندان رسول! مقام شما چون اختران درخشان بلند است.
#شما با افتخارات عالمگیر بر دشمنان خود فائق آمده‌اید.
#برای شما علاوه بر شرف خاندان، بلاغت زبان و عقل و دانش بی‌کران است.
#اگر در مجد و بزرگواری پای مفاخرات به میان آید، بالاترین درجه‌ی بزرگواری از آن شماست.
#اینها به جای خود، شما با فداکاری و شهامت چه آتش‌ها که از جان احمد(ص) خاموش نکرده‌اید.
#با نیزه‌های باریک که با خون رنگین شده و با شمشیرهای برّان.
#شفا می‌بخشید جگرهای سوزان خود را از دست هر شخص کافر.
#شما از لذّات دنیا چشم پوشیدید و به همین خاطر به نعیم آخرت فائز شدید.

===در دوستی و ولاء علی (ع)===

====متن عربی====

#حبّ الوصیّ مبرّة وصله‌و طهارة بالأصل مکتفله
#و النّاس عالمهم یدین به‌حبّا و یجهل حقّه الجهله
#و یری التشیّع فی سراتهم‌و النّصب فی الأرذال و السفله
#حبّ علیّ علوّ همّه‌لأنّه سیّد الأئمّه
#میّز محبّیه هل تراهم‌إلا ذوی ثروة و نعمه؟!
#بین رئیس إلی أدیب‌قد أکمل الطرف و استتمّه
#و طیّب الأصل لیس فیه‌عند امتحان الاصول تهمه
#فهم إذا خلصوا ضیاءو النصب الظالمون ظلمه<ref>الغدیر؛ ج۴، ص ۱۷.</ref>

====ترجمه====

#دوستی وصیّ پیامبر، خود نیکی و صله است و از طهارت جان خبر می‌دهد.
#اما مردم، دانشمندانشان به دوستی او متدیّن‌اند و جهّال حق او را نمی‌شناسند.
#همیشه تشیّع در نجبا و بزرگان مشهود بوده و دشمنی [[اهل بیت (ع)|اهل بیت]] در مردم پست.
#دوستی علی با همّت عالی توأم است، چه او خود سرور پیشوایان است.
#دوستان او را بررسی کن! ببین جز این است که همگان صاحب دولت و نعمت‌اند.
#آن یک رییس و آن دیگر ادیب که بهره به کمال و نصیبی وافر برده است.
#و نیز پاک‌نژاد که موقع آزمایش و تفحّص، کمترین تهمتی در نژادش نیست.
#درست که به آنان وارسی، آنان پرتو رخشان‌اند و دشمنان سیه‌کارشان سیاهی و ظلمت.

===در رثای اهل بیت پیامبر (ص)===

====متن عربی====

#أجل هو الرزء فادحه‌باکره فاجع و رائحه
#لاربع دار عفا و لا طلل‌أوحش لّما نأت ملاقحه
#فجائع لودری الجنین بهالعاد مبیضّة مسالحه
#یا بؤس دهر علی آل رسول اللّه تجتاحهم جوائحه
#إذا تفکّرت فی مصابهم‌أثقب زند الهموم قادحه
#بعضهم قرّبت مصارعه‌و بعضهم بوعدت مطارحه
#أظلم فی کربلاء یومهم‌ثمّ تجلّی و هم ذبائحه
#لا یبرح الغیث کلّ شارقةتهمی غوادیه أو روائحه
#علی ثری حلّة غریب رسول اللّه مجروحة جوارحه
#ذلّ حماه و قلّ ناصره‌و نال أقصی مناه کاشحه
#و سیق نسوانه طلاح‌أحسن أن تهادی بهم طلائحه
#و هنّ یمنعن بالوعید من النوح و الملأ الأ علی نوائحه
#عادی الأسی جدّه و والده‌حین استغاثتهما صوائحه
#لو لم یرد ذو الجلال حربهم‌به لضاقت بهم فسائحه
#و هو الذی اجتاح حین ما عقرت ناقته إذ دعاه صالحه
#یا شیع الغیّ و الضّلال و من‌کلّهم جمّة فضائحه
#غششتم اللّه فی أذیّة من‌إلیکم أدّیت نصائحه
#عفرتم بالثری جبین فتی‌جبریل قبل النبیّ ماسحه
#سیّان عند الإله کلکم‌خاذله منکم و ذابحه
#علی الذی فاتهم بحقّهم‌لعن یغادیه أو یراوحه
#جهلتم فیهم الذی عرفه البیت و ما قابلت أباطحه
#إن تصمتوا عن دعائهم فلکم‌یوم وغی لا یجاب صائحه
#فی حیث کبش الرّدی یناطح من‌أبصر کبش الوری یناطحه
#و فی غد یعرف المخالف من‌خاسر دین منکم و رابحه
#و بین أیدیکم حریق لظی‌یلفح تلک الوجوه لافحه
#إن عبتموهم بجهلکم سفهاما ضرّ بدر السّماء نائحه
#أو تکتموا الحق فالقرآن مشکله‌بفضلهم ناطق و واضحه
#ما أشرق المجد من قبورهم‌إلّا و سکّانها مصابحه
#قوم ابی حدّ سیف والدهم‌للدین أو یستقیم جامحه
#و هو الذی استأنس الزّمان به‌و الدین مذعورة مسارحه
#حاربه القوم و هو ناصره‌قدما و غشّوه و هو ناصحه
#و کم کسی منهم السیوف دمایوم جلاد یطیح طائحه
#ما صفح القوم عندما قدروالمّا جنت فیهم صفائحه
#بل منحوه العناد و اجتهدواأن یمنعوه و اللّه مانحه
#کانوا خفافا إلی أذیّته‌و هو ثقیل الوقار راجحه <ref>ادب الطف؛ ج ۲، ص ۴۰ و ۴۱.</ref>

====ترجمه====

#آری مصیبت سنگین همین است: صبح آن دردناک است و عصر آن هم.
#هیچ خانه خراب و دیوار شکسته‌ای غمناکتر از آن نیست که مردان خود را هم از دست بدهد.
#مصیبتهای ناگوار که اگر طفل در شکم مادر از آن باخبر شود، مو بر اندامش راست خواهد شد.
#وای بر روزگار، که خاندان رسول را با داس مرگ درو کرد.
#اگر در مصیبت آنان بیندیشی، شرار غم و اندوه به جانت خواهد افتاد.
#برخی در همین دیار به خون غلطیدند و جمعی دورتر به خاک افتادند.
#در [[کربلا]] روزگار بر آنان سیاه شد و چون سیاهی و ظلمت فرو نشست، قربانیان معرکه همانها بودند.
#هر روز، باران رحمت، چون سیل، ریزان باد چه صبحگاهان و چه عصرگاه.
#بر مزاری که غریب خاندان رسول در آن آرمیده و اعضایش چاک‌چاک است.
#حامیانش خوار ماندند و یاورانش کم‌شمار و دشمن کینه‌توزش به منتهای آرزو رسید.
#پردگیانش را در پس محمل چنان دواندند که حتی شتران خسته و وامانده شدند.
#با تهدید آنانرا از [[نوحه]] و زاری بر قربانیان خود منع می‌کردند، ولی فرشتگان عالم بالا نوحه‌گر بودند.
#مصیبت بر جدّش و پدرش تازه شد، موقعی که با فریاد و صیحه استغاثه می‌کردند.
#اگر خدا نمی‌خواست که آنان قربانی و [[شهادت|شهید]] شوند، عرصه را بر دشمنانشان تنگ می‌ساخت.
#او همان خدائی است که قوم ثمود را ریشه‌کن ساخت، هنگامی‌که ناقه او را پی کردند و صالح بدو شکایت برد.
#ای گروه سرگشته و گمراه که در رسوایی غوطه‌ورید.
#به خدای خود خیانت کردید که رسول ناصح او را آزار کردید.
#چهره‌ی کسی را به خاک کشیدید که قبل از پیامبر، جبریل بر آن بوسه نهاد.
#در مسئولیت به پیشگاه عدالت حق، همه‌تان یکسانید: آن‌کس‌که او را خوار گذاشته و یاری نکرد، یا کسی‌که به دست خود، او را قربان کرد.
#بر آن کسی‌که حقّ آنان را پایمال نمود، لعنت خدا باد در صبحگاه و شبانگاه.
#حق او را نشناختید با اینکه کعبه و ریگزار مکّه حق او را می‌شناسند.
#اگر در ندای غربت و استغاثه‌ی آنان، گوشها را به کری زدید، به کیفر این عمل، روزی گرفتار شوید که هیچ‌کس به فریاد شما نخواهد رسید.
#اینک قوچ وحشی هرکه را ببیند، نامردانه به خون کشد، فرداست که جهان پهلوانش به خاک و خون خواهد کشید.
#فردای قیامت، مخالفین خواهند دانست چه‌کسی در دین خود زیان برده و چه‌کس سود.
#روزی‌که پیش رویتان شعله‌های آتش به آسمان سرکشد، و زبانه‌ی آن چهره‌ها را بسوزاند.
#اگر در اثر سفاهت و نادانی بر آنان خرده بگیرید، ماه تابان را از بانگ سگ چه باک است.
#اگر حقّ آنان را کتمان کنید، محکمات و متشابهات قرآن یکسر به فضل و بزرگواری آنان گواهی می‌دهد.
#این مجد و عظمت که در مزار آنان سر به فلک می‌ساید، از مشعل وجود آنان پرتو گرفته است.
#خاندانی که شمشیر پدرشان به خاطر دین در نیام قرار نگرفت، جز اینکه هواپرستان را به جای خود نشاند.
#اوست که چرخ سرکش زمانه به دست او رام شد، بعد از آنکه کشتزار دین بایر و ویران بود.
#قریش با او به جنگ برخاستند، در حالیکه او یاورشان بود؛ بدو خیانت کردند با اینکه خیرخواهشان بود.
#روز نبرد که دست و سرها پرّان می‌شد، شمشیرهای زیادی را به خونشان رنگین کرد.
#هنگامی‌که آنان به قدرت رسیدند، از هیچ جنایتی فروگذار نکردند و همه به خاطر این بود که شمشیر آبدارش، دمار از روزگارشان برآورده بود.
#بلکه جز عناد و کینه با او روا نداشتند، کوشیدند که او را از رسیدن به قدرت مانع گردند، و خداوند یاور او بود.
#چابک و بی‌درنگ به آزار او برخاستند در حالی‌که او از وقار و ثبات چون کوه پابرجا بود.

===در رثای محبت علی بن ابی طالب===

====متن عربی====

#زعموا أنّ من أحبّ علیّاظلّ للفقر لابسا جلبابا
#کذبوا من أحبّه من فقیریتحلّی من الغنی أثوابا
#حرّفوا منطق الوصیّ بمعنی‌خالفوا إذ تأوّلوه الصّوابا
#إنّما قال: ارفضوا عنکم الدنیا إذا کنتم لنا أحبابا <ref>الغدیر؛ ج۴، ص۱۹.</ref>

====ترجمه====

#تصوّر کرده‌اند هرکه علی را دوست بدارد، باید جامه فقر درپوشد.
#دروغ بسته‌اند، هر فقیری که او را دوست بدارد، جامه‌های عزّت و دولت خواهد پوشید.
#منطق وصیّ پیامبر را تحریف کردند و این خود جنایت دیگری بود که سخن ناحق را صواب شمردند.
#سخن آن سرور این بود: اگر دوست ما هستید، از دنیای پست چشم بپوشید و دوستی دنیا را از دل دور کنید.

==منابع==

* [http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=700738&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author دانشنامه‌ شعر عاشورایی، محمدزاده، ج‌۱، ص:۱۵۰-۱۵۷.]

==پی‌نوشت==

[[رده:هنر]]
[[رده:ادبیات]]
[[رده:شاعران]]
[[رده:شاعران عرب]]
<references />{{شاعران}}