در حال ویرایش کامل الزیارات (بخش)

==درباره کتاب==

در قرن چهارم هجری ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویه قمی (متوفی 368 یا 369 قمری/ 979 یا 980 میلادی) در راستای بزرگداشت ائمه معصومین و  به طور اخص واقعه کربلا، درصدد تهیه مجموعه‌ای از روایات و احادیثی که تا آن زمان در باب ثواب و فضیلت زیارت مشاهد و اماکن مقدسه اسلامی و شیعی و عزاداری واقعه [[عاشورا]] وجود داشت، نموده<ref>ویکی فقه، ذیل عنوان ابن قوقوله</ref> و بدین‌وسیله کتاب جامعی را تدوین کرد که تا قرن‌ها بعد از فوتش، حتی تا زمان حاضر، به یکی از مهمترین منابع و متون زیارات و مصیبت‌های شیعی به شمار می‌‌رود‌.  

از کتاب جامع الزیارات چند نسخه خطی به شرح زیر وجود دارد: 

* نسخه‌ کتابخانه کاشف الغطاء در نجف اشرف
* ن<span dir="LTR"></span>سخه‌ کتابخانه آیت‌الله خوانساری
*<span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span></span>نسخه‌ کتابخانه سیدحسن صدر، صاحب کتاب تاسیس الشیعه
* ن<span dir="LTR"></span>سخه‌ کتابخانه مجلس شورای اسلامی به‌خط محمدشفیع کرمانی (تاریخ کتابت ۱۰۹۳ق)
* ن<span dir="LTR"></span>سخه کتابخانه آستان قدس رضوی به‌خط سید ابوالقاسم نجفی<ref>ویکی شیعه، ذیل عنوان کامل الزیارات</ref>

کتاب الزیارات به دفعات مکرر طی یک قرن اخیر چاپ و منتشر شده است. از [http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=541734&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author چاپ] آن که با تحقیق علامه امینی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و مقدمه محمدعلی اردوبادی فراهم شد، گرفته تا چاپ مکررش در دهه‌های اخیر می‌توان یاد کرد که [http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=7332845&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author از جمله آخرین آنها]، با ترجمه حسین انصاریان در زمستان سال 1399 توسط مرکز نشر عرفان در کتابفروشی‌ها جای گرفت. همچنین کتاب مزبور به زبان انگلیسی<ref>[https://www.amazon.com/Kamil-Al-Ziyarat-Qasim-Jafar-Muhammad-Quluwayh/dp/1520425147 Abil Qasim Ja’far bin Muhammad bin Musa (Ibne Quluwayh), Kamil-Al-Ziyarat]</ref> و منتخب آن به زبان اردو نیز ترجمه شده است.<ref>سید شجاعت حسین رضوی کوپال‌پوری، عنایات الهی؛ ترجمۀ کامل الزیارات، انتشارات رسول پیلیکشنز </ref>

در نوشتار حاضر، نسخه‌هایی از الزیارات که توسط ذهنی تهرانی ترجمه و تدوین شده، و چاپ نخستین آن در سال 1377 و چاپ هشتمش در سال 1392 توسط انتشارات پیام حق به بازار کتاب عرضه گردید، مورد بررسی و بحث قرار خواهد گرفت.

در یک حالت کلی، کتاب مذکور در باب بیان فضیلت و چگونگی زیارت پیامبر (ص)، ائمه [[اهل بیت (ع)]]، امامزادگان و چند تن از رجال مشهور صدر اسلام و مومنین از طریق ارائه مجموعه‌ای از روایات و احادیث ائمه (ع) است.  بدین ترتیب که کل کتاب بر اساس نام هر یک از معصومین یا مومنین و یا امامزادگان تقسیم شده و در مورد هر یک از آنان، به طور مستقل و یا مشترک، در یک باب تا هشتاد و پنج باب، فضائل و ثواب زیارت یا سوگواری بر مصائب ائمه و معصومین بیان می‌شود. بنابراین ساختار کلی کتاب بر این اساس است که متن کتاب شامل 843 حدیث و روایت<ref>ویکی شیعه، ذیل عنوان کامل الزیارات</ref> در یکصد و هشت باب وجود دارد. در هر باب، نخست متن روایت به زبان عربی و سپس ترجمه آن به زبان فارسی ارائه می‌شود. به طور مثال، باب هشتاد و یکم (قصر شدن نماز وجب و رخصت در خواندن نماز مستحبی در حائر و تمام مشاهد مشرفه) شامل هفت حدیث و روایت کوتاه و بلند می‌باشد(ابن قولویه القمی، 1392: صص330-332). اما در این میان می‌باید به باب نهم کتاب جامع الزیارات نیز اشاره داشت. عنوان آن باب «روشن نمودن و تعیین کیفیت مکان قبر امیرالمومنین علیه‌السلام» است. لیکن در متن ذیل آن، موضوع محل دفن سر مطهر حضرت سیدالشهداء نیز بیان می‌گردد(از جمله حدیث ششم باب نهم) که این موضوع در عنوان باب نهم ذکر نشده است. 

نتیجه بررسی آماری از میزان صفحات و باب‌های اختصاص داده شده به هر یک از معصومین (ع) در کتاب کامل الزیارات، را می‌توان در جدول زیر ارائه کرد:
{| class="wikitable"
|معصوم علیهم‌السلام
|تعداد  باب‌ها
|تعداد صفحات
|-
|در باب رسول اکرم (ص) به طور خاص
|2-3-4-7
|19
|-
|در باب امیرالمومنین (ع) به طور خاص
|8-10-11-12
|20
|-
|در باب حضرت فاطمه (ع) به طور خاص
|0
|0
|-
|در باب امام حسن مجتبی (ع) به طور خاص
|14
|4
|-
|در باب امام حسین (ع) سیدالشهدا و شهدای کربلا
|13و 16تا 98 و 108 مجموعا  85 باب<ref>در کتاب «کتاب‎شناسی تاریخی امام حسین» تالیف اسفندیاری، مولف تعداد باب‎های اختصاص داده شده به امام حسین (ع) در کتاب کامل الزیارات را 83 باب، شامل باب‎های 16- 98 که تیترهای آنها مستقیما در رابطه با امام حسین (ع) است، بر می‎شمرد. در حالی که علاوه بر آن 83 باب، محتوای باب 13 (فضیلت آب فرات و نوشیدن و غسل نمودن در آن) و باب 108 (زیارت نادره) نیز در ارتباط با نهضت حسینی و واقعه کربلا می‎باشد. 
</ref>
|341
|-
|در باب امام سجاد، زین العابدین، علی بن الحسین (ع) به طور خاص
|0
|
|-
|در باب امام محمد باقر، محمدبن علی (ع) به طور خاص
|0
|
|-
|در باب امام صادق، جعفربن محمد (ع) به طور خاص
|0
|
|-
|در باب امام کاظم، موسی بن جعفر (ع) به طور خاص
|0
|
|-
|در باب امام رضا، علی بن موسی (ع)
|101-102
|10
|-
|در باب امام تقی، محمدبن علی (ع) الجواد به طور خاص
|0
|
|-
|در باب امام نقی ، علی بن محمد (ع) الهادی به طور خاص
|0
|
|-
|در باب امام حسن عسکری، حسن بن علی (ع) به طور خاص
|0
|
|-
|در باب امام مهدی، حجت بن الحسن (ع) به طور خاص
|0
|
|-
|در باب ائمه (ع) به طور مشترک
|1-6-9-15-99-100-103-104
|27
|-
|در باب امام‌زادگان
|106-107
|2
|-
|در باب بزرگان اسلام، نظیر حضرت حمزه عموی پیامبر (ص) و مومنین
|5- 105
|9
|}
در رابطه با جایگاه و هدف کلی از تالیف آن کتاب، ذهنی تهرانی در مقدمه کوتاهش بر كامل‌الزيارات، به خوانندگان کتاب آگاهی می‌دهد: «بهترین و ارزشمندترین سرمایه‌های معنوی طایفه حقة امامیة اثنی عشریه، دعا و توسل به اذیال پر فیض وسائط بین خالق و مخلوق و انوار درخشان مظاهر کامله حضرت احدیت، یعنی ذوات مقدسة حضرات چهارده معصوم سلام‌‌الله علیهم اجمعین می‌باشد. عالی‌ترین نوع توسل و تقرب جستن به درگاه حق عزوجل، ذکر مصائب و گریستن بر مظلومیت‌های عزیزترین موجودات نزد خداوند تبارک و تعالی یعنی معصومین علیهم‌السلام بالاخص حضرت سیدالشهدا سلام‌‌الله علیه می‌باشد».<ref>ابن قولویه القمی، 1392: ص 11</ref>

بدین ترتیب کتاب کامل‌الزیارات، با هدف ذکر مصائب وارده بر چهارده معصوم (ع) تدوین و متن آن نیز در همین جهت یعنی ذکر مصائب، تدوین یافته است. اما با توجه به متون عرضه شده از سوی ابن قولویه در ذیل یکصد و هشت باب و اینکه 85 باب و 341 صفحه و به طور کلی حدود 78% از متن کتاب الزیارات به بیان وقایع کربلا و نهضت عاشورا و [[امام حسین (ع)]] و یارانش اختصاص پیدا کرده است و نیز با توجه به اهمیت و میزان تاثیرگذاری شگفت‌انگیز متن الزیارات بر شیوه عزاداری‌های حسینی در قرن‌های بعد و حتی تا زمان حاضر، می‌باید گفت که علیرغم اینکه ابن قولویه در کتاب جامع‌الزیارات، باب‌هایی نیز به ذکر ثواب و فضیلت زیارت حضرت رسول اکرم (ص) و دیگر ائمه (ع) و نیز بزرگان و مومنین و دو تن از امام‌زادگان، اختصاص داده است، لیکن، کتاب الزیارات را می‌باید کتابی مختص به نهضت عاشورا، واقعه کربلا و مهمترین منبع و یا حداقل یکی از مهمترین منابع برای طرز تفکری خاص و نگرش ویژه‌ای بر نهضت حسینی و عاشوراپژوهی به شمار آورد. ساختار کلی کتاب، نوع بیان وقایع، نوع نگاه به واقعه عاشورا و کربلا در کامل‌الزیارات، تقریبا به همان ترتیب و حتی به شکلی بسط داده شده، در قرون بعدی نیز به کار برده شد. نگرشی که باید آن را در «نگرش عاطفی» به مقوله کربلا جای داد و در طول افزون بر یک هزار سال بعد از تالیف الزیارات، کتاب‌های دیگری نیز به همان ترتیب و چارچوب و با بهره‌گیری از مندرجات جامع‌الزیارات تدوین شد.

نکته دیگری که در مجموع کتاب الزیارات به نظر جالب می آید، فقدان یک باب مستقل در مورد حضرت فاطمه (ع) است. در این رابطه حتی در بخش‌های دیگر و از جمله باب ششم از کتاب که به بیان فضیلت و ثواب زیارت مشاهد مشرفه در مدینه اختصاص دارد، اشاره‌ای به زیارت حضرت فاطمه (ع) نمی‌گردد. این در حالی است که در ذیل حدیث شماره 5 از همان باب، به «عرفه مادر ابراهیم» و خواندن نماز در آنجا اشاره می‌شود.<ref>ابن قولویه، 1392: ص36</ref> همچنین باب صد و ششم الزیارات، به بیان فضیلت زیارت حضرت فاطمه دختر موسی بن جعفر صلوات‌الله علیه در شهر قم» (شامل دو روایت)<ref>ابن قولویه، 1392: ص424</ref> اختصاص دارد. به نظر می‌رسد در زمان تالیف کتاب الزیارات (قرن چهارم هجری) اهمیت پنهان نگاه داشتن مدفن حضرت فاطمه (ع) در نزد شیعیان به قدری زیاد بود که در ارتباط با حضرت فاطمه (ع) ابن قولویه تقیه نموده و در کتابش اشاره صریح به فضیلت زیارت مدفن آن حضرت نمی‌کند و تنها در باب سوم «زیارت قبر رسول خدا (ص) و خواندن دعا بر آن»، به موضوع «چنانچه رسول خدا (ص) فرمودند: بین منبر و قبر من بستانی است از بساتین بهشت»<ref>ابن قولویه، 1392: صص20 و21</ref> که مدفن آن حضرت است، اشاره می‌نماید.

متاسفانه مقدمه نوشته شده توسط مرحوم ذهنی تهران، بسیار کوتاه بوده و در آن تنها به هدف از تالیف کتاب توسط ابن قولویه‌القمی و نیز جایگاه و اهمیت کتاب، اشارات مختصری می‌شود. حق این است که با توجه به فوت مترجم کتاب، ناشر (نشر پیام حق)، اقدام به تهیه مقدمه‌ای مفصل در زمینه معرفی نویسنده کتاب (ابن قولویه‌القمی)، مترجم آن (ذهنی تهرانی) و دیگر موضوع‌هایی که به فهم و درک هر چه بیشتر خواننده کتاب از مطالب و متن کتاب کمک کند، می‌نمود. بدون شک، کتاب كامل‌الزيارات به دلیل اهمیت و مرجعیتش در رابطه با موضوع مصائب ائمه (ع) و به طور خاص مصائب امام حسین‌(ع)، نیازمند معرفی کاملی است.